CommentaarStijging zeespiegel dwingt tot triage in erfgoed
Still uit de film Gouda Atlantis (Metropolisfilm), behorende bij de tentoonstelling Koele Wateren in Museum Gouda
Het is onloochenbaar: de zeespiegel stijgt en op de lange duur maakt het water West-Nederland onbewoonbaar. De gevolgen zijn enorm. Eén ervan is het massale verlies van cultureel erfgoed. Er is een systeem nodig van triage: we moeten bepalen welke monumentale bouwwerken we kunnen redden, en welke we moeten opgeven.
De ‘Toekomstverkenning 2100’ van het College van Rijksadviseurs is er duidelijk over: de vraag is niet óf de zeespiegel rijst, maar wannéér. Wat we wel weten is dat de stijging niet plotseling stopt, ook niet als we er in slagen de opwarming van de aarde tot twee graden te beperken. ‘De stedenbouwkundige verhuizing van laag Nederland naar de hoge zandgronden is op termijn onvermijdelijk.’
Tijd is de onzekere factor. Een zeespiegelstijging van drie meter over 75 jaar is een reële mogelijkheid, al kan de stijging ook beperkt blijven tot 75 centimeter. Het tempo van de klimaatverandering is onzeker, maar dát het water komt staat vast. De boodschap van de rijksadviseurs: treur niet in weemoed om wat we zullen verliezen, maar ontwerp het land waarnaar we kunnen verlangen. Investeer nu in de projecten die op de lange duur robuust zijn.
De Toekomstverkenning bevat een intrigerend zinnetje. ‘Steden als Amsterdam en Den Haag worden als cultuurhistorische relicten beschermd, maar economische activiteiten verplaatsen zich in toenemende mate richting het hogere oosten en zuiden. De duingordel blijft behouden als bewoonbare golfbreker.’ Je vraagt je af wie dat bepaalt, dat Amsterdam en Den Haag worden beschermd. En hoe het leven er uitziet in een ‘cultuurhistorisch relict’ dat door water omgeven is.
Tien procent
Feit is dat het erfgoed momenteel niet goed is beschermd tegen de steeds heftiger afwisseling van hoog water en ernstige droogte. Sandra Fatorić, onderzoeker op de TU Delft naar de relatie tussen erfgoed en klimaatbeleid, constateert dat zo’n tien procent van alle rijksmonumenten (6000 stuks) momenteel al een ernstig overstromingsrisico lopen, terwijl twee keer zoveel monumenten acute problemen mogen verwachten met rottende houten fundering. De gevolgen van hoog water raken niet alleen de boerderijen en lintbebouwing in het lage polderland: wat te denken van sluizen, gemalen, bruggen, waterstaatswerken en waterlinies? Instandhouding en restauratie kosten steeds meer geld - het is water naar de zee dragen.
Hospikken
Sinds de Eerste Wereldoorlog hebben hospikken een systeem van ‘triage’ ontwikkeld: een afweging tussen patiënten die nog te redden zijn en patiënten die opgegeven moeten worden. Dat gebeurt zo veel mogelijk op grond van rationele principes - beschikbaarheid van personeel, medische voorzieningen, transportmogelijkheid, ernst van de verwondingen - in een situatie waarin de emoties hoog oplopen. Hollywood is er groot mee geworden.
Blauwwitte schildjes
De monumentenzorg heeft een vergelijkbare ‘triage’ nodig. We hebben al de bekende blauwwitte schildjes op monumentale gebouwen. Het zijn cultuurhistorisch relicten van de Conventie van Den Haag uit 1954, die een rangorde aangeven: sommige monumenten zijn kennelijk waardevoller dan andere. Overigens heeft het rijk vorig jaar ondanks protest van het ‘erfgoedveld’ besloten om te stoppen met de schildjes.
Er is voorts een ‘Incidententeam’ dat uitrukt als een monument in gevaar is en dat met zeilen en stutten redt wat er te redden valt. Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft de overstromingsrisico’s in kaart gebracht, inclusief de tijd die er is om te vluchten naar een gebouw met een verdieping boven het te verwachten waterpeil. Voor musea en archieven is een triage-achtig systeem ontwikkeld, waarin de afweging wat gered wordt en wat niet samenhangt met de erfgoedwaarde en de vraag of de spullen goed te vervoeren zijn.
Verder is het tot dusverre praktisch en ethisch ‘not done’ om te bepalen welk monument het meest waardevol is. Maar straks zullen we wel moeten. Waarom is het redden van de cultuurhistorische relicten van Amsterdam en Den Haag belangrijker dan het Prinsenhof van Delft? Of redden we die ook? En het stadhuis, het plein en de glazen van zompig Gouda?
Spreadsheets
We kunnen de vraag niet langer voor ons uitschuiven, want de toekomst is allang begonnen. Niemand durft het hardop te zeggen, maar na de aardbevingen in Groningen is een deel van de monumenten daar reddeloos verloren en van een ander deel wegen de herstelkosten niet op tegen de waarde. De afweging dáár gebeurt vooral aan de hand van de spreadsheets van de calculator, terwijl de betekenis van het gebouw voor de gemeenschap de doorslag zou moeten geven.
We moeten nu, buiten de paniek van de eerstvolgende ramp, alvast het gesprek voeren over die onvermijdelijke triage. Net als in oorlog en boerenkrijg zal de emotie hoog oplopen en juist daarom moet de afweging van wat we redden en wat we opgeven gebaseerd zijn op rationele en juridisch verankerde argumenten. En sterker nog: we zouden onze huidige investeringen in behoud en herstel van monumenten ook al moeten baseren op dat soort argumenten.
Flip ten Cate | september | 2022
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:
https://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief
Nieuwe Publicaties
Onderstaande publicaties zijn zolang de voorraad strekt, tegen verzendkosten te bestellen bij de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit: info@ruimtelijkekwaliteit.nl
-
Jaarverslag over 2022In 2022 groeide de formatie van de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit en werden er tal van initiatieven genomen en activiteiten ontplooid. Financieel waren er de nodige tegenvallers.
-
Ruimtelijke Kwaliteit bij Fabrieksmatige WoningbouwMeer goede woningen op de korte termijn én blijvende ruimtelijke kwaliteit met elkaar verenigen is het doel van het traject Ruimtelijke Kwaliteit bij Fabrieksmatige Woningbouw.
-
Duurzame StadsgezichtenDe huizen in beschermde stadsgezichten worden ook verduurzaamd. Hoe is dat mogelijk zonder afbreuk te doen aan de ruimtelijke kwaliteit en de erfgoedwaarde?
