‘We gaan profijt hebben van erfgoed’

Over beschermen heeft Marieke van Zanten het bijna nooit. Haar vizier is gericht op de bijdrage die erfgoed kan leveren aan het oplossen van actuele kwesties. Een gesprek over de betekenis van ongebruikt erfgoed voor nieuwe projecten.  

Architectuurhistoricus Marieke van Zanten, werkzaam bij Het Oversticht: 'Ik wil het erfgoed inzetten voor nieuwe projecten en voor de samenleving als geheel. Veel erfgoed blijft onzichtbaar en ongebruikt.'

‘Innovator’ staat op het visitekaartje van architectuurhistoricus Marieke van Zanten van Het Oversticht. In de wereld van het erfgoed is het best een bijzondere werkomschrijving. Zelf relativeert ze de term meteen: ‘We zetten vooral veel kleine stapjes’. Maar in één adem benadrukt ze wel de andere benadering van het erfgoed die zij voorstaat. ‘We zetten nu onze kennis vooral in voor het behoud van erfgoed. Begrijp me niet verkeerd, dat is belangrijk, maar ik kijk naar de toekomst. Ik wil het erfgoed inzetten voor nieuwe projecten en voor de samenleving als geheel. Veel erfgoed blijft onzichtbaar en ongebruikt, omdat de nadruk nu ligt op het beschermen van materieel erfgoed, waar vooral experts en ambtenaren mee bezig zijn.’  

Oude tradities
Voor de strategische inzet van het erfgoed put Van Zanten niet uit modern management maar uit de oude tradities. Dat is het ‘onzichtbaar’ erfgoed. ‘Naast oude structuren in het landschap zijn er ook de historische structuren in de samenleving. Halfvergeten economische modellen, bestuursvormen en gemeenschappelijke afspraken, die in het licht van actuele vraagstukken weer verrassend relevant zijn. Met name op het gebied van waterbeheer.’

Een mooi voorbeeld zijn de bevloeiingstechnieken op het Overijsselse landgoed Lankheet. Hier vonden grondeigenaren een oude oplossing voor een actueel probleem. Om de droogteperiode te verkorten hebben zij gezamenlijk het Middeleeuwse vloeiweidesysteem hersteld. Op basis van oude landschapselementen als spaarbekkens, walletjes en verdeelsystemen is een reconstructie van een historisch watersysteem gemaakt, om zo verdroging door de landbouw tegen te gaan en om natuurwaarden te herstellen en historische kwaliteiten zichtbaar te maken.

Ook op onderliggende structuren in het landschap kun je voortbouwen. ‘Waarom richten we bijvoorbeeld in Twente geen groene kamers in? In deze en vergelijkbare regio’s is de kleinschaligheid van het landschap grotendeels verloren gegaan, maar vergeleken met andere gebieden is het landschap nog kleinschalig. Versterk dit met kleine zonneweides omringd door houtwallen, zo verbeter je het landschap, verhoog je de biodiversiteit en je maakt het aantrekkelijk op een manier die past bij de geschiedenis van die plek.’  

Denktrant
Zelf getogen in Groningen weet Van Zanten als geen ander dat sommige regio’s meer van de doeners dan praters zijn. Noem het ‘volksaard’ of ‘sociale kwaliteit’, wees je hiervan bewust, betoogt Van Zanten.

‘Staphorst is gevormd door de ondernemers. Zij maakten het oude ritme van achterelkaar liggende erven met rietgedekte boerderijen afgewisseld met stegen. Op de erven stonden vaak grote zwarte houten schuren. Die zijn nu bijna allemaal verdwenen, maar je kunt ze herintroduceren. Plaats ze in hetzelfde ritme maar met een andere functie: energieschuren met zonnepanelen op het dak en installaties er in. Het gaat niet om dit specifieke voorbeeld natuurlijk, het zou ook kunnen gelden voor bakhuizen, stallen en hooibergen. Het gaat om de denktrant.’  


Het plan om de tuin - een ontwerp van Hannie van Eyck - van de Molukse Maranathakerk in Deventer te herstellen, won de Erfgoed Ster in de categorie Sociale Kwaliteit.

Ander jargon
‘Ik heb het nooit over beschermen. Ik zoek aanleidingen. Wat speelt er in een regio? Welk verhaal, welke woorden gonzen hier? Er is in de samenleving zoveel kennis over erfgoed, bij historische verenigingen, bij de bewoners zelf. Mensen kennen elk polletje, veldnaam of functie van een plek. Die kennis kun je benutten. Je kunt het erfgoed inzetten als motor of verbinder om draagvlak te creëren voor hele andere maatregelen. Door op een open, positieve, misschien ook wel neutrale, niet-gepolitiseerde manier te zoeken naar opties.’  

Kortom: Erfgoed kan geharnaste belanghebbenden uit hun schuttersputjes trekken. Van Zanten geeft een voorbeeld: Waterkansen Kampen. ‘Het gebied achter het Bolwerk buitenwacht van Kampen had veel wateroverlast. Altijd natte kelders en soms volle straten.
De gemeente was al jaren bezig met een goed ontwerp om piekbelasting van het terrein te managen en om draagvlak bij de bewoners en ondernemers voor maatregelen te scheppen.
Wij hebben gekeken naar de historie van het gebied en van daaruit gezocht naar een oplossing. Iedereen kan kennis inbrengen bij het ontrafelen van de verhaallijn van het gebied. Door het erfgoed op die manier te benutten, komt er ruimte voor andere, betere beslissingen met draagvlak.
Voor mij was dat een gamechanger: dat je door het inzetten van erfgoed draagvlak krijgt voor een klimaatmaatregel.’

Het project trok internationaal de aandacht. Op verzoek van de Verenigde Naties hebben Van Zanten en collega’s het project gepresenteerd op de klimaattop vorig jaar in Glasgow, als best practice.  

Erfgoed Sterren
Dit was nog ruim voor de Erfgoed Sterren. Van Zanten is samen met Albert Vissinga en Anneke Coops de drijvende kracht achter de Erfgoed Sterren.
De oproep van Het Oversticht aan Overijsselaren – jong en oud, experts en ‘gewone’ mensen – om initiatieven in te dienen waarin erfgoed in de breedste zin kan bijdragen aan oplossingen voor hedendaagse vraagstukken, leverde ruim dertig initiatieven op.
‘Het was geen afvalrace’, benadrukt Van Zanten, ‘alle indieners zijn en worden begeleid bij de ontwikkeling van hun plannen. Want het gaat ons om de mensen achter de plannen, dat zijn de sterren. Je wilt ze meenemen. Uiteindelijk zijn er wel genomineerden en winnaars gekozen, want ja, zo werkt de wereld nu eenmaal.’  

Molukse tuin
Van de vier categorieën - klimaatadaptatie, vakmanschap, energie en sociale kwaliteit – was de laatste veruit favoriet. Winnaar in deze categorie is het plan van de Stichting Bersama Untuk Maranatha om de tuin van de Maranathakerk in Deventer, ontworpen door Hannie van Eyck, te herstellen.
Voor de Molukse gemeenschap is de gang naar de kerk net zo belangrijk als het zijn in de kerk. Het tuinontwerp geeft dit via looproute, beplanting vorm.
‘Het is een prachtige winnaar, zegt Van Zanten, ‘omdat het plan zoveel sociale kwaliteit in zich draagt. Van oudsher is de Molukse gemeente vrij gesloten, maar de kerk bevindt zich inmiddels in een multiculturele wijk. De indieners zoeken openheid naar de mensen in de omgeving en willen de tuin herstellen en onderhouden samen met buurtbewoners. Het is een mooi voorbeeld dat interessant kan zijn voor anderen gemeenschappen: via de tuin connectie maken met de buurt. Inclusie is voor ons belangrijk.’  

Nederland telt duizenden kilometers historisch rabatbos, dat kan worden ingezet om water vast te houden.

‘Maar alle plannen zijn me even lief’, zegt Van Zanten. ‘Ook het idee van Waterschap Vechtstromen en Overijssel Particulier Grondbezit en Landschap Overijssel om de Rabatbossen te gebruiken om water vast te houden in plaats van snel afvoeren, de winnaar in de categorie klimaatadaptatie. Rabatbossen zijn historische productiebossen, bestaande uit walletjes waar de bomen op zijn geplant, afgewisseld met geulen voor de waterafvoer. Maar die geulen kunnen ook ingezet worden voor het vasthouden van water, zoals dit plan beoogt. We hebben nog duizenden kilometers aan historische rabatbossen in Nederland, die worden nu vaak niet meer onderhouden maar je kunt ze een nieuwe functie geven.'  

Erfgoed Deal
Het concept van de Erfgoed Sterren stelt Van Zanten graag beschikbaar aan andere provincies. ‘Het zou mooi zijn als het als een estafettestokje wordt doorgegeven.’

'De wedstrijd is gefinancierd door ons zelf, het Prins Bernard Cultuurfonds en een aanzienlijk deel door de provincie Overijssel. Bijzonder is dat de financiering niet alleen uit de erfgoedhoek kwam maar uit verschillende beleidshoeken, zo maak je gezamenlijke doelen en dat is stap één in integraal werken.

'De Erfgoed Deal matchte de investeringen. Deze vorm van cofinanciering staat onder druk. Eind van dit jaar loopt de termijn af en een volgende is onzeker. Van Zanten: ‘Als je er nu mee stopt, zonder een tweede zwengel eraan te geven, doe je alle inspanningen voor de toekomst teniet. Je moet juist nu deze koers verzilveren. We zijn allang voorbij de fases van beschermen van erfgoed en inspireren door erfgoed. Hoe belangrijk dat ook blijft, we zetten nu ook de volgende stap: we gaan meer profijt hebben van het erfgoed.’              

Marijke Bovens | juli | 2022
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief