Stel eerst de vraag: moet dit monument wel verduurzaamd worden?

Duurzaam handelen is soms juist iets niet doen. Wat altijd loont is vooraf nadenken over de schaal waarop je ingrijpt. Net als de inzet van TU-studenten. In gesprek met universitair hoofddocent Hielkje Zijlstra.

Studenten aan het werk voor hun afstudeerplan op het dak Van Reuversweerd in Brummen als onderdeel van het KaDEr-project Living Lab-S 

Veel mensen zijn er niet deze doordeweekse ochtend op de afdeling Heritage & Architecture (HA) van de TU Bouwkunde in Delft. Maar maquettes des te meer. ‘Kijk’, wijst universitair hoofddocent Hielkje Zijlstra, ‘dit is de maquette van Mingyu Kim, één uit de voorselectie van de Archiprix 2022. Gisteravond vond hier de jurering plaats van deze studentenprijs. Die daar hoort bij het project om een serie Vroom & Dreesman-gebouwen een nieuwe toekomst te geven. De laatste studenten ronden hun voorstellen nu af.'

'Voor de V&D’s zijn we begonnen met een ruimtelijk typologisch onderzoek. Dit onderzoek mondde uit in een boek (zie noot, red.). Vervolgens hebben achttien studenten plannen gemaakt voor V&D’s op locaties in Nederland, onder andere Haarlem, Leiden, Dordrecht, Alkmaar, Maastricht.

Politie
Het komende jaar gaan we via deze methodiek werken aan vastgoed van de nationale Politie in Nederland. Dertig procent van het politie-vastgoed wordt afgestoten, daar zitten ook monumenten tussen. Wat zijn de kansen voor die gebouwen en welke afwegingen maak je? Kortom: hoe organiseer je zo’n proces? Het is een groot onderzoeksproject van hoogleraar Alexandra den Heijer van Management in the Built Environment, dat zeker vier jaar loopt. De eerste van onze 23 studenten die meedoen zullen in juli afstuderen.’ 

'Dit soort opdrachten van buitenaf’, zegt Zijlstra, ‘is de manier om studenten voor te bereiden op de praktijk. Andersom trakteren wij de buitenwereld op een open blik en heel veel enthousiasme en nieuwe ideeën. Studenten kunnen razendsnel verbeelden. Waar ze ook vandaan komen, tekeningen en maquettes zijn hun taal. Veel van onze studenten komen uit het buitenland, China, Spanje, noem maar op. Zij verbazen zich regelmatig over dingen die wij heel normaal vinden: fietsknooppunten? Wat een idee dat je van punt naar punt fietst of loopt.’  

Bang voor onrust
Opdrachtgevers moeten er wel voor openstaan, zegt Zijlstra. ‘Sommige schrikken terug voor de overvloed. Zij zijn bang voor de onrust van twintig ideeën. Maar de interactie tussen teams en het feit dat we met studenten ter plekke zijn, levert veel op. Het denken komt op gang. Er gebeurt iets.’

Voor de Jacobuskerk in Winterswijk bedachten studenten een nieuwe bestemming als bibliotheek. Dat was wel onhandig want er is op zondag nog een mis. Maar het parochiebestuur pikte het idee op en overweegt nu om zondags naar een andere kerk uit te wijken. De Jacobus moet nog ontwijd worden, maar daarna is de weg vrij voor deze nieuwe bestemming.  

Gelderland
Aanleiding voor het gesprek is de definitieve afronding van het project KaDEr (Karakteristiek Duurzaam Erfgoed). Met en voor de provincie Gelderland onderzocht Zijlstra met haar studenten in vier Living Labs hoe erfgoed ingezet kan worden voor klimaatadaptatie, energietransitie en stedelijke groei/krimp. Hoe te zorgen dat verduurzaming van erfgoed niet blijft steken in ‘losse flodders’?  

‘Je ziet’, zegt Zijlstra, ‘nu veel individuele monumenten terechtkomen in de verduurzamingsslag. Maar de klimaatdoelstelling zul je er niet mee halen. De grote slag moet elders plaatsvinden.
'Waarom zouden we veel geld steken in verduurzaming van een prachtig monument als St Hubertus op de Hoge Veluwe? Er worden rondleidingen en evenementen gehouden, moet je het daarvoor helemaal isoleren en warmtepompen installeren? Kun je niet beter investeren in een uitwisseling van energiestromen tussen andere gebouwen en locaties in het Park de Hoge Veluwe? 

‘De eigenaar van het Gelderse landgoed Reuversweerd, een ander onderdeel van het Gelders project, heeft geld en ambitie. Hij is van plan een complete energiefabriek neer te zetten in een van de opstallen op zijn terrein en onder de grond een leidingstraat aan te leggen. Het is een kostbare ingreep voor een hoger doel, maar eentje die niet snel financieel rendabel zal worden. Er is veel meer klimaatwinst te behalen in de woonwijken uit de jaren 70 en 80, zegt Zijlstra en waarom ligt het dak van Bouwkunde nog niet vol met zonnepanelen? 
Het punt is duidelijk: voor je gaat verduurzamen moet je afwegen op welke schaal je opereert. Neem daarbij ook het effect van de verduurzaming mee. Dat is precies waar Zijlstra c.s. in Gelderland naar gekeken hebben.  

Meer sturing van bovenaf
Die bewustwording dat je op een grotere schaal moet werken dan het individuele gebouw ligt ook ten grondslag aan de roadshows die TU-wetenschappers onlangs hielden in Elburg.

‘Hier stellen we niet de vraag: hoe verduurzamen we de monumentale vesting van Elburg, maar hoe maken we de hele gemeente klimaatneutraal? Onder leiding van professoren Craig Martin en Andy van den Dobbelsteen hebben studenten, ambtenaren, onderzoekers en vele anderen in drie dagen werk verricht van acht maanden. Gekeken is onder andere naar opslag van warmte-uitwisseling in stadsgrachten, mogelijk een ministadsverwarming in de vesting.

Het zijn grote vraagstukken. Je moet het totaal in de gaten houden. Maak een strakke planning, knip het geheel in stukjes. Met acht zonnepanelen per dag haal je uiteindelijk al één van de doelstellingen. Maar, wat doe je vervolgens met overcapaciteit? Sla je die op of zet je de elektriciteit om in waterstof? Dat levert grotere ontploffingsrisico’s dan gas. Dus in plaats van in elk huis een waterstofketeltje, of is stadsverwarming een beter alternatief.’  

‘Het project KaDEr heeft heel duidelijk gemaakt dat er van bovenaf meer sturing nodig is. De mensen in wijk en buurt, de eigenaren, die moeten investeren en die moet je faciliteren. Kennisuitwisseling is van groot belang, net als samenwerken. Zo’n Gelders Genootschap doet niet alleen veel onderzoek, maar kan ook bij kleine gemeenten op het platteland aankloppen, bij landgoederen en bij provincie, op alle niveaus dus.

In het provinciehuis ontbreekt meer en meer praktijkkennis. Dat wreekt zich. Veel subsidieaanvragen worden vanachter het bureau beoordeeld. Er wordt alleen naar tekeningen en certificaten gekeken. Inspectie op locatie vindt weinig plaats. Terwijl de mensen in het veld verborgen gebreken kunnen constateren. Energiescans worden keurig gesubsidieerd, maar je hebt er vooral wat aan als monumentenwaarde en energiebehoefte goed op elkaar zijn afgestemd.’  

Heritage Park 2.0 - het plan van TU-student Mingyu Kim voor de voormalige V&D Dordrecht. Het plan was onderdeel van de Archiprix-selectie van 26 oktober jl. 

IJskoud
Zijlstra werkt na jaren praktijkervaring inmiddels ruim tien jaar als universitair hoofddocent aan de TU. ‘Delft is een van de weinige plekken waar ontwerpen met erfgoed, dus met integratie van bouwtechniek, onderzocht wordt. Wij zijn relatief goedkoop en hebben een hoge ranking. Er is daarom ook een groot potentieel aan buitenlandse studenten. De markt is gunstig voor onze studenten, bedrijven trekken de studenten onder onze handen vandaan.’

‘Ik geef veel onderwijs en begeleid afstudeerders en promovendi. Wij zoeken altijd projecten in de praktijk. Voor ons is het belangrijk dat er een erfgoed- en ontwerpvraagstuk speelt bij de opdrachten die we aannemen. Heel wat dagen heb ik met studenten op koude locaties doorgebracht. Na verloop van tijd wordt het zo koud dat je niet meer na kunt denken. Maar ter plekke zijn en in samenwerking met brede teams werken, levert de mooiste resultaten op.’    

Op 2 december vindt in Arnhem de slotbijeenkomst plaats van het KaDEr-project. Hier wordt een publicatie met alle acht deelprojecten gepresenteerd: KaDEr-stellingen. Voor info zie: erfgoedalliantie

Het onderzoek naar de warenhuizen van V&D kreeg zijn neerslag in de uitgave: H. Zijlstra, L. Fischer, V. Scholten, Iris Jansen (et all): Spatial Building Typology - Vacant Heritage: Department Stores | V&D’s: MSc3/4 AR3AH105 - Fall 2020-2021 https://books.bk.tudelft.nl/press/catalog/book/790. 

Marijke Bovens | november | 2021
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via: https://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief