New European Bauhaus past in Nederlandse ontwerpcultuur

De gevel van het Science Museum. Een ontwerp van Bureau SLA, uitgevoerd met restmateriaal uit de auto-industrie. (Foto Thijs Wolzak)

Dit najaar lanceerde voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen het plan tot oprichting van een New European Bauhaus. Met als doel een culturele impuls aan de Europese Green Deal te geven en esthetiek te koppelen aan industrie, in dienst van duurzaamheid.

‘Een mooi plan’, reageert architect en TU-hoogleraar Architecture & Engineering Thijs Asselbergs (Architectuurcentrale). ‘Nederland is een land van ingenieurs, ons hele land is een groot kunstwerk. Die ervaring kunnen we delen met Europa. Laten we de leukste en de beste mensen naar voren schuiven voor dit Europees ontwerpatelier. Rijksbouwmeester Floris Alkemade zou een goede eerste design-president voor Europa zijn.’  

‘Het originele Bauhaus was zeer radicaal - de school maakte meer vijanden dan vrienden - maar ook heel praktisch. Niet reflecteren, dóen. Die inzet sluit mooi aan op de Nederlandse traditie’, zegt Peter van Assche, architect (Bureau SLA) lector Architectuur en Circulair denken aan de Amsterdamse Academie van Bouwkunst, tevens voorzitter van de Utrechtse commissie ruimtelijke kwaliteit.

‘Je kunt innovatie en creativiteit niet dicteren. Top-down werkt niet’, taxeert Xander Vermeulen Windsant  (XVW Architectuur), winnaar van de EU-prijs Mies van der Rohe 2017 voor de Flat Kleiburg. ‘Een plan als dit landt vooral op plekken waar al een sterke ontwerpcultuur is. Waar ontwerpers verbanden leggen met andere disciplines en ontwerpen in bredere context plaatsen. In Nederland is die houding al lang aanwezig - we hebben een sterke ontwerpcultuur die zich met alle facetten van onze leefomgeving bezig houdt.’

Culturele dimensie aan Green Deal
De architecten reageren desgevraagd op het plan van Ursula von der Leyen voor een New European Bauhaus – de naam is ontleend aan de beroemde Duitse Bauhaus-academie, gesticht door Walter Gropius in 1919. Het nieuwe Bauhaus moet een beweging worden van architecten, ontwerpers, studenten, wetenschappers, ingenieurs, die gezamenlijk de Green Deal van Europa op een attractieve, innovatieve en op de mens georiënteerde wijze vormgeven.

In de loop van 2021 zal het ontwerpprogramma van start gaan met vijf projecten, elk in een andere Europese lidstaat en elk gecommitteerd aan duurzaamheid, maar met een eigen focus: inzet van natuurlijke bouwmaterialen; energiezuinigheid; demografie; op toekomstgerichte mobiliteit; digitale innovatie met efficiënt gebruik van hulpbronnen. Deze experimentele labs starten als een forum voor systematic change.

Von der Leyen: ‘The New European Bauhaus movement is intended to be a bridge between the world of science and technology and the world of art and culture'.

Overigens vervreemdde Von der Leyen een deel van haar publiek al direct van het Europese project. Het plan en vooral ook de naam stuitte onmiddellijk op kritiek: Bauhaus was bepaald geen inclusieve academie en deze naam gebruiken getuigt ook van te Duitse oriëntatie. In Nederland ging zelfs een petitie rond tegen de naamgeving. Budget is nog niet vastgesteld, maar de financiering zal komen uit het coronaherstelfonds voor Europa, the NextGenerationEU.

Esthetiek
Xander Vermeulen vat de referentie naar het Bauhaus en de expliciete oproep van Von der Leyen om cultuur en kunst te betrekken bij technologische, duurzame ontwikkelingen ook op als een vraag naar een nieuwe vormgeving. ‘Ontwerpers van het Bauhaus wilden af van de eclectische interieurs van de late negentiende eeuw met chinoiserieën en talloze koffiepotjes. Zij waren expliciet op zoek naar nieuwe vormen, die uitdrukking gaven aan een nieuwe tijd met eigentijdse materialen en technologie. Zo kwamen zij uit op de beroemde buizenstoel bijvoorbeeld. Maar moet het een doel op zich zijn dat de wereld er anders uit gaat zien? Is de baksteen straks opeens een verboden vrucht?’

‘Technologische ontwikkelingen hebben an sich al bijna een esthetische kwaliteit. Met ontwerp kan je die nieuw techniek inbedden in het dagelijks leven, en zo haar intrinsieke kwaliteiten tastbaar maken. Neem een Tesla. Niet heel spannend ontworpen, maar zelfs de eenvoudigste leaseversie van deze elektrische auto is sneller dan bijna elke auto met verbrandingsmotor, zelfs een Porsche. Met minder onderdelen en milieubelasting bereik je méér dan de ‘oude’ auto. Dat heeft op zichzelf een esthetische waarde. Als ontwerper kan je die waarde verbinden aan andere niveaus.’

27 landen
De diversiteit in Europa is groot met 27 landen en evenzovele culturen en politiek/sociale omstandigheden. Interessant juist’, zegt Asselbergs, niets zo leuk als internationaal te werken. Ontwerpers zijn internationaal georiënteerd, net als de universitaire wereld. Met een selectie van goede mensen kun je ook bereiken dat rijke landen als Nederland met TU’s als Eindhoven en Delft, andere landen educatief ondersteunen.  

‘Het nieuwe Bauhaus is een politiek initiatief, maar dat kan ook werken. Denk eens terug aan de kabinetsperiode met ministers als Hans Alders en Hedy d’Ancona. Zij hebben met architectuurnota’s en het aanjagen van ruimtelijke kwaliteit een enorme impuls gegeven aan de bouw- en ontwerpkwaliteit in Nederland. Dat zou nu ook kunnen gebeuren. Wij hebben de wereld altijd verbeterd met voorbeeldplannen. Door te laten zien: daar is het wel gelukt. Dat is een goede strategie.’  

Inspiratiebron
De experimentele inzet van het Bauhaus is ook nu nog een inspiratiebron. Een prachtig voorbeeld, zegt Peter van Assche, is Haus am Horn (1922). In plaats van een tentoonstelling te maken over innovatie, bouwden leerlingen daadwerkelijk een huis. Als statement en als methode om uit te vinden hoe te innoveren. Het was een gemeenschapswerk van alle werkplaatsen van het Bauhaus (1922).  

‘Het nieuwe Bauhaus zou hierop voort moeten borduren. Met louter denken lossen we de problemen niet meer op. Circulair bouwen boekt alleen vooruitgang door het te doen. Hij pakt zelf de handschoen op door op het Marineterrein in Amsterdam een gebouw neer te zetten, dat, als een eigentijds Haus am Horn, functioneert als een proefproces. ‘Het wordt een woonwerkgemeenschap, waar alle axioma’s uit de praktijk ter discussie worden gesteld.’

Voor de huidige problemen schiet de logica in de bouw tekort. Een voorbeeld is dat meer dan vijftig procent van het afval afkomstig is uit de bouw en de infrastructuur. Omgerekend meer dan 2600 kilo per persoon per jaar. De cijfers komen uit de Abfallbilanz 2016, Statistisches Bundesamt (Destatis), 2018 en betreffen Duitsland, maar in Nederland is het niet veel anders.  

‘Mijn beroepsgroep’, zegt Van Assche, ‘heeft dat dus ooit getekend. Met andere woorden, de lijn die wij op papier zetten heeft een culturele dimensie, maar ook milieu-impact. Wij moeten anders gaan nadenken over materiaal, constructie, flexibiliteit en uiteindelijk over geldstromen, belastingen en economische modellen. Dat heeft niets romantisch, het kan zelfs onbehaaglijk zijn. We moeten net zo radicaal worden als het Bauhaus ooit was.' 

Marijke Bovens | december 2020  
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief