'Omgang met ruimte is een halszaak'

Vlaams Bouwmeester Leo van Broeck: ‘De verrommeling is in Vlaanderen uitgevonden. Maar Nederland is ons nu voorbij gestoken'. Foto Bram Petraeus

Het interview met Vlaams Bouwmeester Leo van Broeck vond plaats per skype. Eerlijk gezegd uit tijdnood, maar zeer gepast in het moment. De sluiting van openbare gelegenheden was nog niet afgekondigd en het dagelijks leven lag nog niet grotendeels stil, toch dook het coronavirus en de impact ervan telkens op in het gesprek.

‘Met het coronavirus hebben we een kans op een global reset.’ 
De openingszin van Leo van Broeck in reactie op een eerste vraag van onze kant, toont direct de inzet van de Vlaams Bouwmeester, niet alleen op dit gesprek maar op zijn gehele praktijk: optimistisch, strijdvaardig en met maatschappelijke inzet.

‘Laat een ding duidelijk zijn: wie enkel de opwarming van de aarde wil tegengaan, is bezig met symptoombestrijding. We zitten niet in een klimaatcrisis, maar in een crisis van het ecosysteem. Klimaatverandering is hier een onderdeel van net als vervuiling van bodem, water, lucht en verlies van biodiversiteit.
'Voor het herstel van de aarde is de omgang met ruimte een halszaak. Om uit de crisis te geraken is het terugdringen van landgebruik belangrijker dan het terugdringen van energiegebruik en CO2-uitstoot.
'Teruggeven van ruimte aan de natuur is cruciaal. Om de aarde te laten herstellen zou in Europa een kwart van de grond natuur moeten zijn, voor de gehele planeet geldt de helft van het oppervlak. Maar het tegendeel gebeurt, op kleine en grote schaal.
Hoe meer we de neoliberale kant op gaan, hoe meer gemeenten de greenfields aansnijden’, constateert Van Broeck.   

Geschrokken
‘De verrommeling is in Vlaanderen uitgevonden. Maar Nederland is ons nu voorbij gestoken. Ook Floris (rijksbouwmeester Alkemade – red.) was geschrokken toen ik op de bijeenkomst over bouwcultuur vorige week de cijfers opsomde: in 1996 verloor Vlaanderen 12 hectare open ruimte per dag, nu is dat teruggebracht tot 6,5 hectare. In Nederland steeg het verlies aan open ruimte in die periode juist tot 8,25 hectare per dag. Nederland was altijd een rolmodel in het zuinig omspringen met ruimte, in het verdichten, in het compact bouwen in kernen. Op Lelystad na dan, want daar zijn de straten minstens even breed als een vliegveld. In Lelystad kun je nog een tweede keer Lelystad bijbouwen op de middenbermen.’  

Verandering van tijdperk
Rijksbouwmeester Floris Alkemade en zijn Vlaams evenknie Van Broeck delen veel: de geschiedenis van beider landen is verweven en zij nemen elkaars praktijken over. Opvallend is dat zij ook hun positie op een verwante manier gebruiken. Beiden zetten architectuur en stedenbouw in voor maatschappelijke verbeteringen.   ‘Nederland en Vlaanderen staan voor dezelfde grote uitdagingen’, ziet Van Broeck. ‘We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk. Tot en met angst voor het verlies van identiteit. Maar identiteit kun je niet bewaren.  Identiteit is een dynamische set van eigenschappen, van een levend systeem – van een persoon, een dorp, een stad. Kijk, in de 16^e en 17^e eeuw waren de dorpen in de delta in witte leem en vakwerkbouw opgetrokken, in de 18^e en 19^e eeuw waren ze van baksteen en cement.

‘Elk gebouw is net als identiteit een permanent veranderingsproces. Een gebouw sterft op de dag dat het stopt met veranderen. Op een paar unieke stukken na, de piramides van Egypte, de Bloedkapel in Brugge. Dit zijn museale objecten.   

'Altijd ruimte voor contradictie'
‘Identiteit is per definitie veranderlijk. Sterker nog, de illusie dat je ze moet bewaren is bijna culturele zelfmoord plegen. Je maakt een snapshot van je culturele evolutieproces; een soort van opgezet dood dier. Dan zit je onmiddellijk in nostalgische discussies over materialen en proportie en zaken die niets te maken hebben met architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit.  

'Het interessante van architectuur en stedenbouw is dat er altijd ruimte is voor contradictie. Verandering die geadopteerd wordt, dat is de definitie van kwaliteit. Als je aanschuift aan de tafel van een eeuwigdurend banket dan is het laatste wat je mag doen de zinnen van je tafelgenoten napraten. Je moet inhoud toevoegen en wanneer je beleefd en diplomatisch - doch constructief - van mening kan verschillen groeit het gesprek nog sneller in kwaliteit. 

Ik woon zelf in een van de eerste woontorens van Brussel, gebouwd in de jaren dertig. De toenmalige commissie van erfgoed heeft de bouwvergunning vijf jaar tegengehouden, want het was een 19e eeuwse wijk van herenhuizen en de zestig meter hoge toren was modernistisch, van beton met stalen ramen. De commissie van 1996 heeft de toren beschermd als monument... 

Manierisme
‘Ik zie bij jonge architecten nieuw manierisme opkomen. Zij hebben Form follows Function terug in de vuilnisbak gegooid. Zij tekenen decorgeveltjes en steken weken werk in twintig maquettevarianten, die te veel spel bevatten en te weinig maatschappelijk.’   

Van Broeck heeft nooit begrepen waarom architectuur om de paar decennia historische stijlen begint te kopiëren. ‘Je moet natuurlijk altijd verder bouwen op je verleden. Bernstein en zijn scenarist hebben het Shakespeareaanse verhaal van Romeo en Juliet gebruikt en her-tekst in West Side Story. Een musical die zich afspeelt in New York. Niet langer een vete tussen twee families in Verona maar een clash tussen twee gangs in New York. Het rijke hieraan is dat een historische referentie constructief gebruikt is in een nieuw verhaal over liefde in tijden van kansarmoede en racisme in de grootstad, de ‘recyclage’ van het verleden krijgt een hedendaagse geëngageerde betekenis.  

‘Waar ik bang van ben is als je enkel met beeld werkt. Architectuur is bij uitstek kwetsbaar voor manierisme, dat zegt dat de manier waarop je iets doet belangrijker is dan wat je doet en welk maatschappelijk doel je ermee wilt bereiken. In andere delen van onze cultuur doen we dat veel minder. Ik zie geen computerschermen met gouden barokkadertjes, ik zie geen smartphones die er als een plastic postduif uitzien.   

Meegaan met evolutie
‘Er zijn twee families in de architectuur: zij die teruggrijpen op het verleden en zij die meegaan in de evolutie, zowel van cultuur als van technologie.
'De Gothiek was een feest van technische innovatie. Gewapend beton en staaltechnologie hebben grote invloed gehad zowel op grote schaal in de architectuur van de Modernisten - als in de meubeltechnologie van het Bauhaus. Arts and Crafts zijn ook vertrokken vanuit een combinatie van maatschappelijk engagement en nieuwe technologie. 

Ik denk dus dat het net snor zit als architectuur en technologie samenvloeien in een soort van synergie. Dat het niet wordt gezien als een oorlog, want dan veroordelen architecten zichzelf tot ontwerpers van gevelbehangpapier. Dat die technologie helemaal geen vijand hoeft te zijn, dat is opnieuw een kans. Als we dan toch met meer op minder landgebruik moeten gaan wonen, ter bescherming van natuur en met minder uitstoot, dan moet dat een effect hebben op onze gebouwen en op hun verschijningsvorm en dan is dat een kans.’ 

Open Oproep
Floris Alkemade wil de Open Oproep overnemen van de Vlamingen. Sinds twintig jaar hanteert het team Vlaams Bouwmeester deze manier om het publieke opdrachtgeverschap te versterken. Het team roept ontwerpers op en maakt een selectie, maar de bouwheer kiest uiteindelijk zelf.  
‘De Open Oproep in Vlaanderen’, zegt Van Broeck, ‘is vóór alles een mogelijkheid om in te breken in aanbestedingsprocedures, die gedomineerd worden door juristen. Er zijn te veel eisen over omzet, ervaring, medewerkers, duurzaamheid. Waarom zou ik voor een schoolgebouw een architect moeten nemen die al zes scholen verprutst heeft, in plaats van iemand die daar fris en met ontwerptalent tegenaan kijkt?’ 
‘Ontwerpers kunnen alles ontwerpen, daarom willen wij breder en soepeler omgaan met eisen. Niet zo een-op-een aan het programma gebonden. Op een nieuwe Open Oproep kandideren vaak meer dan zestig bureaus - ook onbekende, beloftevolle, internationale, specifieke of knettergekke. Bij een opdracht voor een crematorium schreef een kandidaat dat ie een hekel aan crematoria heeft. Zo iemand neem je toch mee…’

‘Het belangrijkste is dat de bouwheer goed nadenkt over wat hij wil. Het is onze taak hem daarbij te helpen. ‘De titel Bouwmeester is een powersuit. Je bent geen politicus, je vertegenwoordigt geen belang en bedient ook geen sector. Je mag flagrant commentaar geven. Net als een dokter tegen zijn patiënt eerlijk is, direct en confronterend. Dat is uw plicht.’   

Rijksbureau 
Alkemade stelt in het recente advies over het Nederlandse vervolg op de Verklaring van Davos (bevordering van de bouwcultuur) voor om een Rijksbureau voor Omgevingskwaliteit op te richten, dat het debat kan aanzwengelen en de denkkracht vergroten. 
‘Goed voorstel want het is een kerntaak voor een bouwmeester en zijn team’, reageert Van Broeck. ‘Al moet hij die taak natuurlijk wel krijgen van de politiek. Een bouwmeester moet zich zeker ook bezighouden met instrumenten om beleid te maken. De meeste regelgeving is te juridisch en te statisch. Vaak, als je een goed idee hebt, staat het planproces het niet toe. Het is beter om intenties vast te leggen, niet hoe je die bereikt’. 

Dat spoort met de nieuwe Nationale Omgevingsvisie (NOVI). Maar degene die de waarden die je nastreeft benoemt, en daarna de ingrepen waarmee je die wilt bereiken, moet diep gaan. ‘Ik durf te wedden dat er niet in de NOVI staat dat we qua grondgebruik moeten streven naar minstens een kwart natuur? Nee he? 
‘Dat is de essentie. Als men wil dat er niet meer biodiversiteit uitsterft, dan moeten we echt door de muren en de blindheid van ons eigen antropocentrisme geraken. Dat is een moeilijke. Dat zit heel diep. Sinds wij de werkelijkheid gesplitst hebben in materie en geest, hebben wij materie gedevalueerd tot rond elkaar cirkelende knikkertje en het lichaam gereduceerd tot een biefstuk, niet meer dan dat. 

Hebberige uitbater van supermarkt aarde
‘De scheiding van geest en lichaam heeft geleid tot gebrek aan respect voor de werkelijkheid. De hemel, ziel en geest zijn onzichtbaar, het waardevolle is elders, en het bestaan ervan is niet bewezen. Wat je over hebt is een materiële exploitatiemachine waar je mee mag rotzooien, want we hebben er alle waarde uitgehaald. Dat dualisme is een filosofisch diepgewortelde oorzaak van ons gebrek aan respect voor de werkelijkheid. We moeten ons zelf die hoogmoedige positie afnemen. Wij zijn verworden tot de hebberige uitbater van supermarkt aarde. Wij hebben de hele werkelijkheid ontdaan van haar intrinsieke waarde door die elders te lokaliseren. In het slechtste geval in het hiernamaals.’  

‘Je moet de mensen meekrijgen. Kijk nu naar de reacties op het Coronavirus. De meeste mensen doen het goed. Zij gedragen zich niet strikt ieder voor zichzelf. Er is solidariteit met anderen. Dat stemt me hoopvol.’  

---

Marijke Bovens | Flip ten Cate |  maart 2020
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit via:http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief