Erfgoed Deal zonder vinkenlijstje

Het landschap en de woonwijken zijn niet alleen het lijdend voorwerp van de grote opgaven waar Nederland voor staat. Zij dragen met hun geschiedenis actief bij aan het succes van de transitie, zegt Marjorie Verhoek, programmaleider van de Erfgoed Deal. Als zij de kans krijgen. 

Boerderij met zonnepanelen aan de Schollevaarweg (ten noorden van Zeewolde), omgeven door windmolens. Foto: Siebe Zwart (RCE)  

Het programma is nog niet van start gegaan maar de verzoeken stromen al binnen. ‘Alles met water’, zegt Marjorie Verhoek, net een maand in functie als programmaleider Erfgoed Deal bij de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. ‘Van oude rivierbeddingen, tot grondwaterkwesties en molenlanden. Zonneweides en windmolens duiken ook veel op, net als verduurzaming van woningen.’
Het zijn precies de drie hoofdthema’s waar het geld van de Erfgoed Deal voor bedoeld is: Klimaatadaptatie, energietransitie en duurzaamheid, stedelijke groei en krimp.

Twintig miljoen euro stelt het rijk via de deal beschikbaar om erfgoed een rol van betekenis te geven in de komende verbouwing van Nederland. Het bedrag wordt gematched door gemeenten en provincies. Een flinke schare partners heeft zich aan deze deal gecommitteerd: naast de overheden, onder andere Staatsbosbeheer, Rijksvastgoedbedrijf, landschaps- en monumentenorganisaties en de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit.

Vormvrij
Uiteindelijk zullen zo’n dertig projecten de komende drie jaar worden gesteund. Met elk minstens een half miljoen euro. Gemeenten en provincies dragen de projecten aan, de stuurgroep bepaalt in twee rondes per jaar welke verzoeken gehonoreerd worden. De eerste ronde staat gepland voor februari 2020.

 Half november start de formele aanvraagprocedure. Hoewel formeel? Verhoek: ‘We gaan geen lijstje afvinken. De Erfgoed Deal is vormvrij. Wel doorslaggevend bij de selectie is, naast cofinanciering en uiteraard dat de plannen binnen de transitiethema’s vallen, dat partijen buiten het erfgoedveld zijn betrokken en dat de opgave gebiedsgericht is.’ Overigens financiert de Erfgoed Deal geen plannen an sich, alleen het deel om de plannen erfgoed-inclusief te maken komt in aanmerking voor een bijdrage.

Beweging
‘De bedoeling is om een beweging op gang te brengen die erfgoed tot een vaste pijler maakt onder de drie thema’s. We gaan dus veel samenwerken met al die partners van de deal, zij zijn onze ambassadeurs. We willen beslist niet voor eigen parochie preken, maar zijn uit het creëren van een sterke leeromgeving, op samenwerking met opleidingen en netwerken buiten de erfgoedsector en op goed contact met lokale verenigingen, vrijwilligers en wijkbewoners.’ 

Marjorie Verhoek heeft bij de gemeente Zaanstad gewerkt als programmamanager Erfgoed, Stedelijke Ontwikkeling en Toerisme. Zij bestreek het terrein van Zaanse Schans tot Hembrugterrein. Ook is zij voorzitter van de erfgoedcommissie Mooi Noord-Holland.
Uit ervaring weet zij hoe snel juist over bewoners wordt heen gekeken.

Tegeltjes
Tien jaar geleden stapte Verhoek als jonge erfgoedambtenaar in Zaandam het wijkzaaltje in Poelenburg binnen. ‘Voor deze krachtwijk, zoals de arme buurten toen genoemd werden, was geld vrijgemaakt om een fietspad te verfraaien met mozaïeken. Ik mocht dat op de bewonersavond gaan vertellen. Nou, dat was wat. Ik werd weggehoond. ‘’Ga toch weg met je mozaïeken. Ik heb geen geld voor eten, de lantarenpalen zijn kapot en het is hier onveilig. Wat moeten wij met die tegeltjes.’’ Die bewoners hadden natuurlijk groot gelijk.’

Het was een leerzame avond, die ook haar kijk op de komende transitie van Nederland kleurt. Want een mismatch tussen beleid en bewoners over tegeltjes is één ding, maar wat als bewoners van een na-oorlogse wijk vanuit het niets een brief in de bus krijgen met de mededeling dat hun huis wordt gesloopt. Er moet verduurzaamd worden en o, ja u krijgt natuurlijk een vervangende woning, maar of dat in deze buurt is, kunnen we nog niet zeggen. 

‘Natuurlijk gaan die hakken in het zand. Met de wijk zou immers ook het sociale netwerk verdwijnen. Bij verduurzaming van het woningbestand is er in de belangenafweging te weinig ruimte voor de bewoners. Hoe gaan we die gesprekken voeren? Hier ligt ook een rol voor de corporaties. Participatie is dan ook een pre in de Erfgoed Deal. Inzendingen die oog hebben voor de wijk en de waarde van erfgoed daarbinnen hebben een streepje voor.’

Hoge druk
‘Waar de druk hoog is, daar kan de Erfgoed Deal soelaas bieden. De focus van veel gemeenten ligt nu juist op duurzaamheid, vooral in de vorm van energieopwekking en verduurzaming van de woningvoorraad. Het is bouwen, bouwen, wonen, wonen aan de randen van de steden, op de oude industrieterreinen en in de niet bijzondere woonwijken. Als we niet oppassen staat het hele land straks vol met duurzame woningen, maar herkent niemand meer een plek, het landschap waar je vandaan komt.’

‘We willen erfgoed en de inrichting van de leefomgeving tot elkaars bondgenoten maken, om een leefomgeving te creëren waarin ons verleden tastbaar is en waar we ons verbonden mee voelen, ook in de toekomst.  

Niet mooi
‘Erfgoed is belangrijk omdat het het verhaal van het verleden vertelt. Het is niet per se mooi of pittoresk. Neem het Hembrugterrein in Zaanstad. Veel mensen zeiden: wat een vieze, rommelige bende. Bouw er woningen, daar hebben we tenminste wat aan. Maar elke opgroeiende Zaanse jongen is onder de hekken doorgekropen om die mysterieuze enclave te ontdekken. Als je gaat spitten en het verleden blootlegt, gaat de plek voor iedereen leven en ontstaat er waardering.

Tien jaar geleden was het bijna gesloopt, ik weet zeker dat het over tien jaar de parel van de Metropool is. Dat is het nu eigenlijk al. We kijken nu breder dan alleen naar een gebouw. Belangrijk vind ik ook dat er naast, op of in het erfgoed ruimte is voor nieuwe lagen. Zo’n terrein als Hembrug heeft geschiedenis, maar doe er ook iets nieuws. Geef de nieuwe generatie ook een kans.’ 

De Federatie Ruimtelijke Kwaliteit roept samen met Kunsten’92 op om de ‘verbouwing’ van Nederland een culturele impuls te geven. Om de oproep ‘Fiks Nederland’ kracht bij te zetten, zijn onderstaande vier thema’s benadrukt. Marjorie Verhoek betrekt de thema’s op haar praktijk.

1.Versterk dialoog over kwaliteit:
Ik zie gesprekken over kwaliteit op allerlei plekken plaatsvinden. Ik voer ze graag aan tafel bij de erfgoedcommissie van Mooi Noord Holland. In plaats van traditioneel te toetsen kunnen dit soort commissies heel goed fungeren als een voorportaal van het gesprek over ruimtelijke kwaliteit, waar partners laagdrempelig kunnen aanhaken. 

2. Ga op zoek naar de koppelkansen
Een mooi voorbeeld is het Hoornwerk van de Grebbedijk. De dijk, die dwars door het oude Hoornwerk loopt, moet verhoogd worden in verband met de waterveiligheid. Door het terugbrengen van het oorspronkelijke hoornwerk fungeert deze ook als waterkering en wordt het historische landschap hersteld. Hier is het van belang dat verschillende partijen nauw met elkaar samenwerken en elkaars belang goed in het oog houden. 

3. Besef dat Nederland van iedereen is
Er wordt veel te licht gedacht over participatie. Bewoners komen niet met stedenbouwkundige visies, maar met ideeën. Het is aan de ontwerpers die te vertalen. De overheid zet de lijnen uit, andere partijen kleuren de vlakken in. Je moet als overheid bottom-up regisseren, men verwacht dat van je. Terecht. 

‘Jarenlang is de inspraak het domein geweest van actiegroepen. Die zijn vooral tegen. In Zaandam kreeg B en W wekelijks een brief van zo’n actiegroep: hier zijn we allemaal tegen. Toen we contact zochten en vroegen waar ze vóór waren, vielen ze eerst stil. Pas na opbouwen van het vertrouwen kwam er een samenwerking tot stand.'

4. Zet ontwerpers in om schijnbare tegenstellingen op te lossen
Bilbao is een prachtig voorbeeld van anti-cyclisch investeren en het inzetten van goede ontwerpers. Toen de stad aan de rand van de afgrond stond, is alle vuile industrie gesaneerd en zijn de oude fabrieken gesloopt. Ervoor in de plaats kwam prachtige nieuwbouw: het Guggenheimmuseum en veel mooie woningen. Voor de stad had het niet beter gekund. Hoewel, in de straten hangen overal grote foto’s van de oude mijnindustrie. Misschien toch ook een uiting van spijt van de rigoureuze sloop, of heimwee naar het verleden.

De initiatiefnemers van Fiks Nederland willen een prijs uitloven voor het beste project. Wie moet die volgens u krijgen?
'Een mooi project vind ik de Hersteller. Deze 19de-eeuwse molen in de buurt van Heerenveen is getransformeerd tot een windturbine. De molen werd geïsoleerd en wekt met een nieuw soort generator energie op.' (Foto: RCE)

https://praktijkvoorbeelden.cultureelerfgoed.nl/praktijkvoorbeelden/oude-molen-wordt-moderne-windturbine

https://www.cultureelerfgoed.nl/actueel/nieuws/2019/07/18/programmaleider-erfgoed-deal-aangesteld

---

Marijke Bovens | oktober | 2019|
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief