‘Nationale ontwerpteams zijn nodig’

Nederland staat aan de vooravond van een grote verbouwing. Behalve een technische is dit vooral een culturele opgave. ‘Laten we onze unieke planningstraditie voortzetten’. Interview met Jef Mühren, directeur MOOI Noord-Holland.

‘Tot in de kleinste details hebben we het landschap, de natuurlijke leefomstandigheden in Nederland naar onze hand gezet. Nederland is ontworpen langs lijnen van vakinhoudelijke gesprekken. Gesprekken die we al eeuwen voeren. Open, democratisch en gebaseerd op kwalitatieve noties. Altijd in het volle besef dat we het over cultuur hebben. Sterker, die gesprekken zijn onze cultuur. Laten we dat vooral nu ook doen.’

Met ‘nu’ duidt directeur Jef Mühren van MOOI Noord-Holland op de ingrijpende ‘verbouwing’ die Nederland te wachten staat met opgaven op het gebied van klimaatadaptatie, energietransitie, landbouwtransitie, circulaire economie, waterbeheer, bereikbaarheid en woningbouw.

‘Al deze opgaven moeten in samenhang worden aangepakt. En dat niet alleen. De aanpak moet ook de kernkwaliteiten van de bijzondere lappendeken van onze waardevolle cultuurlandschappen en prachtige steden en dorpen recht doen. Dat samengaan van bestaand en nieuw is niet altijd vanzelfsprekend. Lees het onlangs verschenen Kabinetsperspectief op de Nationale Omgevingsvisie. Hierin bestempelt het kabinet de afweging tussen beschermen en ontwikkelen als het belangrijkste spanningsveld.
‘Je kunt je afvragen waarom dit als een spanningsveld wordt betiteld. Alsof het koesteren van wat er al is en het accommoderen van wat nog moet, tegengestelde belangen zouden zijn. Het een kan juist van het ander profiteren.’

Verhulde oproep
‘Gelukkig zet het kabinet in op het motto: In samenhang meer ruimte bieden. De kwaliteiten van gebieden staan centraal, en de functies zijn volgend. Zo waar een verhulde oproep voor een centrale rol voor ruimtelijke kwaliteit.
‘Rijk en provincies moeten zich wel meer realiseren dat de grote verbouwing onder voorwaarde van toenemende ruimtelijke kwaliteit een complexe opgave is, die zich minder goed leent voor decentralisatie naar lokale schaal. Neem als voorbeeld de windparken op zee. Waar komt straks de energie aan land? Gaat daar de grote energievragende industrie zich vestigen? Dat is wel onze kust, met alle belangen van natuur, waterwerken en toerisme. Hoe gaan we de ruimtelijke impact hiervan naar onze hand zetten zodat meerwaarde en diversiteit ontstaat in plaats van een concurrentiestrijd tussen gemeenten, die leidt tot veel van hetzelfde?

Krachtdadiger regie
‘De Rijksoverheid moet meer dan nu meedoen aan de grote verbouwing, daarin ook krachtdadiger regie nemen. Er moet een planningsstructuur zijn zodat ook een landelijke actieplan voor grote opgaven op gang komt. We redden het niet alleen met honderden gemeentelijk zonneweitjes en duizenden particuliere panelen, daarvoor is het transitiedoel te groot en het voorkomen van verrommeling een te belangrijke bijvangst. Kijk naar de recente uitspraak van de rechter in de Urgenda-zaak. De staat is gehouden aan zijn zorgplicht.’
[De staat heeft de plicht de burgers te beschermen tegen reële en ernstige gevaar van klimaatverandering, oordeelde het gerechtshof in Den Haag op 9 oktober, red.]

‘De provincies doen al veel, maar het rijk loopt achter en wil te veel decentraal. De ministeries opereren nog veel te sectoraal. ‘We hebben nationale ontwerpteams nodig, die de keuzes voorbereiden die in nationale programma’s gemaakt moeten worden.

Ontwerpend onderzoek
‘Waar gemeenten met kwetsbare kernen als Broek in Waterland kunnen besluiten de zonnepanelen liever op een voetbalveldje buiten het monumentale dorp te zetten dan op de daken van de particulieren in het dorp, en provincies als Noord-Holland de regionale energiewinning concentreren in bijvoorbeeld de Wieringermeer of de Haarlemmermeer, moet ook het rijk belangrijke keuzes maken. Komt er een energiepark in de Markerwaard? In de IJsselmeerpolders? En hoe brengen we dit type programma samen met natuurontwikkeling, waterbeheer, infrastructuur, biodiversiteit, bodemdaling, circulaire landbouw, woningbouw etcetera. De rol van ontwerpend onderzoek is hierbij cruciaal.
'Aan ons de taak om te laten zien hoeveel effort er qua ontwerp al in het landschap zit' | Foto Daniel Nicolas

Gedrag
‘Terecht stelt de Vereniging Deltametropool in het eerder gepubliceerd Pleidooi 2050 dat het noodzakelijk is dat de energietransitie maatschappelijke verinnerlijkt wordt, dat het energievraagstuk breed geaccepteerd wordt.
Aan ons de taak om het beter uit te leggen. Te laten zien hoeveel effort er qua ontwerp al in het landschap zit. Zelfs het waddengebied is in hoge mate ontworpen landschap, al ervaar je dat niet zo.

Drie zeeën
Met die blik moet je kijken naar de Noordkop bijvoorbeeld. De Noordkop is een relatief stil gebied in het Noorden van Noord-Holland, omgeven door drie zeeën: de Noordzee, de Waddenzee en het IJsselmeer. Een uniek gegeven, landschappelijk en toeristisch. Hier kun je ook investeren in een maritieme industrie gekoppeld aan de energiewinning op zee, in combinatie met een moderne landbouw in een verzilt landschap met een groeiende rol voor recreatie en toerisme. Van bedrijven die zich hier willen vestigen kun je vragen dat zij bijdragen aan de transitie van het landschap. Liever geen gesloten dozen met datacentra, maar bedrijvigheid die zich bindt aan het nieuwe landschap dat ontstaat.
Prachtig landschap met fraaie boerderijenlinten zoals bij Barsingerhorn en Kolhorn geven cultuurhistorische betekenis. Zo bouw je aan een landschap met kwaliteit.’

‘Zeg tegen het bedrijfsleven: kom hier, breng kwaliteit mee, want wij bieden ook kwaliteit. Wees niet bang dat grote spelers zeggen: jullie vragen te veel, wij gaan wel naar Delfzijl. Het nieuwe college van Den Helder wil het vestigingsklimaat meer aantrekkelijker maken door ondernemers meer ruimte te geven. Dat is goed voor de werkgelegenheid, vindt de politiek. Maar ruimte geven alleen is niet genoeg. Bedrijven zoeken voor hun werknemers en klanten ook een aantrekkelijk leefklimaat, een fijn cultureel aanbod en goede voorzieningen. Onze commissie ruimtelijke kwaliteit werkt daar al jaren hard aan mee. Er is veel geïnvesteerd in de omgevingskwaliteit van stadshart, marinewerf en kust. Den Helder staat er prachtig voor, maar er is ook een groot belang van continuïteit, van liefde en aandacht. Samen met de andere Noordkopgemeenten kan deze regio een prachtig aanbod doen voor de grote verbouwing. Laten we ook hier de zorgvuldige planningstraditie gericht op het creëren van maatschappelijke meerwaarde voortzetten.

Aan de wieg
‘We kunnen leren van de tijd, die veel lelijks mooi maakt. Oude verguisde industrielandschappen worden nieuwe gekoesterde locaties. In Noord-Holland geldt dat bijvoorbeeld voor de Eilandspolder. Dit afgegraven veengebied is een relict van de vorige energietransitie. Nu is de polder met zijn patroon van smalle slootjes een geliefd natuur- en schaatsgebied voor de bevolking.

Maar, let wel, gekoesterde rampen zijn een cadeau en een uitzondering. In plaats van een verscholen schat, die pas na decennia tevoorschijn komt, hoort kwaliteit aan de wieg van een oplossing te staan. Overigens ligt er juist nu in deze veengebieden een nieuw urgent vraagstuk: de CO2-uitstoot door de voortschrijdende bodemdaling en ‘verbranding’ van het veen.’
‘Ruimtelijke Kwaliteit is geen sectoraal belang. Het is altijd onderdeel van de oplossing. Dat moeten we voor ogen houden, zeker met de Omgevingswet op komst. Van een wettelijke basis voor ruimtelijke kwaliteit gaan we naar een situatie waarbij de gemeenten alles zelf en telkens anders kunnen oplossen. De unieke Nederlandse planningstraditie verliest daarmee wat terrein aan de initiatiefnemersplanologie. Maar laten we daar dan wel weer de ontwerpende deskundigheid bij aanbieden zodat ieder initiatief ook weer bijdraagt aan onze collectieve kwaliteit.

Ankers
We moeten niet alleen de plannings- en ontwerptraditie vaker als ingebakken cultuur uitleggen (ook aan onze jeugd), maar ook platforms oprichten waar alle maatschappelijke partijen aan deelnemen. Wij hebben als regionale adviesorganisaties al heel lang ‘ankertjes’ in vrijwel alle gemeenten in Nederland. Laten we terrein veroveren en onze cultuur verrijken met het verleidende gesprek.’

Jef Mühren is directeur van MOOI Noord-Holland, de onafhankelijke en niet-commerciële adviesorganisatie op gebied van landschap, stedenbouw, architectuur en cultuurhistorie in Noord-Holland.

Marijke Bovens | oktober | 2018
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief