CommentaarDe culturele dimensie van De Grote Verbouwing

Over dertig jaar is elke plek in Nederland onder handen genomen. Geen straat blijft onberoerd. De energietransitie, het klimaatvraagstuk, de woningbouwopgave, de bodemdaling en de biodiversiteit dwingen ons om overal aan het werk te gaan. Zo’n mega-operatie vraagt om een culturele impuls, om ontwerpers die vanaf het eerste moment hun creativiteit inzetten om Nederland nog mooier te maken.

Duurzaam water-onderzoeksinstutuut Wetsus in Leeuwarden. Foto FtC

Nederland was daar altijd goed in. Eerst een urgente opgave identificeren, vervolgens de planningsmachine aanzetten, ontwerpers inschakelen, geld regelen en uiteindelijk fantastische projecten tot stand brengen die mede onze identiteit bepalen. Niet alleen de Deltawerken spreken tot de verbeelding, ook de grote stationsverbouwingen in de stedelijke knooppunten, het project Ruimte voor de Rivier, Stedelijke Vernieuwing, de restauratie en het hergebruik van een enorm aantal monumentale gebouwen en gebieden, van forse omvang (Hollandsche Waterlinie) tot een eenvoudige boerderij.

De ingrepen van de afgelopen dertig jaar betekenden een culturele vernieuwing. Er is op grote schaal geïnvesteerd in ruimtelijke kwaliteit, een kwaliteit waarin niet alleen economische belangen zijn gediend, maar ook ecologische en sociale belangen, terwijl er bovendien veel aandacht was voor architectonische kwaliteit.

Spraakmakende wethouders
Dat is niet vanzelf gegaan. De bouw van een miljoen woningen sinds ongeveer 1990, en de bijbehorende verbetering van de infrastructuur (stations, wegen) ging gepaard met een omvangrijk stimuleringsprogramma voor Architectuur. De aandacht voor architectuur die eind jaren tachtig werd ingezet door Rijksbouwmeester Tjeerd Dijkstra, kreeg een vervolg in het architectuurbeleid van toenmalig minister van Cultuur Hedy d’Ancona. Een groep spraakmakende PvdA-wethouders in middelgrote steden haalde beroemde architecten uit het Middellandse Zeegebied naar Nederland. Er kwam een Stimuleringsfonds, een Architectuurinstituut, en de ene nationale impuls volgde op de andere: Nederland Nu als ontwerp, Voorbeeldplannenboeken, ABC-locatiebeleid, Stichting Q, met veel lokale aandacht voor architectuur als prettig gevolg.

Uitgeblust
Van dit alles is niet veel meer over. Er is geen nationaal ruimtelijk beleid meer, laat staan ruimtelijk kwaliteitsbeleid - het actieprogramma architectuur en ruimtelijk ontwerp is op de eerste plaats een verdeelmechanisme van subsidie tussen de oude instituten. Die zijn omgevormd, van naam veranderd, veralgemeniseerd, uitgeblust en slechts een enkeling ziet in de economische opleving een kans om het ontwerp te agenderen.

Eenzame roos
Natuurlijk zijn er nog wel degelijk lokale, architectonische parels te vinden. Zoals het project Kustwerk Katwijk, dat én de waterveiligheid én de recreatie én het verkeersprobleem én de ecologie én de esthetiek verenigt. Ook de herbestemming van vrijkomende industriële en utilitaire gebouwen heeft parels opgeleverd, naast de vele individuele opdrachtgevers die samen met architecten schitterende gebouwen neerzetten. De architectuurprijzen tonen dat het vak niet ophield te bestaan. Maar mij gaat het hier om de beleidsmatige aandacht en het gezonde culturele klimaat. De Rijksbouwmeester is de eenzame roos die bloeit in de verwaarloosde tuin van het architectuurbeleid.

Technische hoogstandjes
De energietransitie, de klimaatadaptatie, de bouwopgave, de daarmee samenhangende mobiliteitsimpuls en economische herordening, en de aanpassingen van het landschap: ze worden slechts door een enkeling beschouwd als een culturele opdracht. Onder de hoge tijdsdruk gaat alle aandacht naar technische hoogstandjes en fabrieksmatige massaproductie, de klussen vragen om logistieke oplossingen, om het slechten van bureaucratische barrières. Ruimtelijk ontwerpers en ruimtelijk denkers worden ingeschakeld om voor al die utiliteit een plekje te vinden. Maar vraag de verantwoordelijke opdrachtgevers van dit alles niet naar hun culturele dromen: ze zullen je niet-begrijpend aanstaren.

Nog steeds spijt
We weten natuurlijk donders goed wat er gebeurt wanneer de urgentie zo groot wordt dat we aandacht voor kwaliteit als hinderlijk gaan beschouwen. Kijk naar de stadsvernieuwing in de jaren tachtig, toen de krotopruiming, het ‘bouwen voor de buurt’ en het sociale programma van overheidswege veel belangrijker werd gevonden dan de architectuur. In de Amsterdamse Jordaan verrezen de Nieuwenweg-woningen, genoemd naar de directeur Bouwtoezicht, die schetsjes had gemaakt voor onopvallende woninkjes die variabel waren in beukmaat en dus eigenlijk in ieder gat pasten. Elders kwam de goedkope ‘punaise-architectuur’ met kunststof Trespa-panelen waarvoor je niet hoefde te metselen. Daar hebben we veertig jaar later dus nog steeds spijt van.
Of denk aan de diarree aan dozen langs de snelwegen. ‘Wie heeft dat besteld?’ vroeg Adriaan Geuze niet zo lang geleden. Het gaat maar door, geen mens die daar een cultureel programma achter zal vermoeden.

Cultureel gesprek
Wat nodig is, is een cultuur waarin het vanzelfsprekend is dat tegelijk met het formuleren van een programma, een culturele opdracht verwoord wordt. Juist in een tijd dat het formuleren van een programma in intensieve interactie met ‘de omgeving’ tot stand komt, kan die culturele opdracht de oplossing zijn voor het overwinnen van vele obstakels. Het wordt steeds duidelijker dat de opgave van de Omgevingswet om ‘integraal’ te werken, en dus verschillende belangen in een plan te combineren, het beste lukt als men elkaar op gedeelde waarden kan vinden. Dat is, anders gezegd, een gezamenlijke culturele benadering van het vraagstuk.

De Federatie Ruimtelijke Kwaliteit en Kunsten '92 hebben het initiatief genomen om, met tal van andere partijen, aandacht te vragen voor de culturele dimensie van de Grote Verbouwing waaraan we zijn begonnen. Er moet veel gebeuren in beleidsmatige en stimulerende zin, en daar hebben we elkaar voor nodig. Wilt u op de hoogte blijven, stuur dan een berichtje naar info@ruimtelijkekwaliteit.nl.

Flip ten Cate | juli | 2018
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief