“Omgevingskwaliteit” nog te vaag

De ambities van minister Schultz zijn groot, de garanties die de nieuwe Omgevingswet biedt zijn aanzienlijk kleiner. Kwaliteit dwing je niet af met goede bedoelingen, maar met duidelijke afspraken, reageert de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit op de maatregelen die deze zomer ter visie lagen.

De Omgevingswet, die in 2019 het hele bouwwerk van wetten, bestuursmaatregelen en lokale verordeningen op het gebied van bouwen, milieu, landschap en natuur overhoop gooit, zet omgevingskwaliteit voorop. De wet nodigt ook uit tot werken aan een betere omgeving, doordat in de regelgeving het accent is verschoven van kwantitatieve aspecten, als grenswaarden en verboden, naar kwalitatieve afwegingen.

Dat is zeer positief, schrijft de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit in de reactie op de bestuursmaatregelen (AmvB’s) bij de Omgevingswet, die de afgelopen zomer ter visie lagen. Ook de integrale benadering, de burgerparticipatie en de verantwoordelijkheid van gemeentebestuurders, juicht de federatie toe.
Maar het is niet genoeg.

Te vrijbijvend
Wie zo ambitieus is als minister Schultz van I en M, moet ook laten zien hoe zij de ambities waar wil maken. Die garanties ontbreken. Het bouwwerk is nu te vrijblijvend. De bestuursmaatregelen geven nog onvoldoende invulling aan de mooie woorden die in de wet en de toelichtingen aan kwaliteit gewijd worden. Dat komt deels doordat het bouwwerk nog niet af is. Na de verkiezingen volgen nog aanvullende maatregelen die nu juist bepalen hoe en wanneer de vergunningaanvraag voor een bouwplan beoordeeld moet worden. Maar ook in de regels die al wel ter visie lagen, ontbreken de waarborgen.

Het begint al met het begrip omgevingskwaliteit zelf. Alle inwoners en alle overheden hebben een zorgplicht voor omgevingskwaliteit; die mag niet afnemen, maar moet zelfs met ieder project verbeteren. Alleen, wat omgevingskwaliteit nu precies is, is onvoldoende duidelijk. En daarmee blijft ook vaag wanneer je wel of niet aan die zorgplicht voldoet. Natuurlijk, omgevingskwaliteit is niet tot in detail te definiëren, maar het begrip ruimtelijke kwaliteit (‘belevingswaarde + gebruikswaarde + toekomstwaarde’, ofwel schoonheid, nuttigheid en duurzaamheid) vormt al een goede basis. Er komt uiteraard een extra aspect bij: de ‘omgeving’. De actoren uit de omgeving verdienen een plaats, de belangen uit de omgeving behoren gekend te zijn opdat ze kunnen meeliften, en het project moet nooit op zichzelf, maar altijd in relatie tot zijn omgeving (en het effect dat het project daarop teweeg brengt) worden beschouwd.

Kernkwaliteiten
Het bevorderen van omgevingskwaliteit kan op een aantal manieren in de regels opgenomen worden, meent de federatie.
Ten eerste zouden in alle omgevingsvisies de kernkwaliteiten van het betreffende gebied benoemd moeten worden. Alleen dan weet je zeker dat die kwaliteiten een rol zullen spelen in het nieuwe omgevingsplan en bij vergunningen voor het afwijken van dat omgevingsplan.

Verbod op ontsieren
Het rijk zou een algemeen verbod moeten opnemen voor het excessief ontsieren van de leefomgeving – zoals er ook een algemeen verbod is op het verminken van rijksmonumenten. Anders dan in de huidige Woningwet, komt zo’n verbod in de Omgevingswet niet terug. Het rijk vertrouwt er op dat alle gemeenten zelf in hun eigen beleid zo’n verbod opnemen – maar een nationale regel zou het allemaal veel duidelijker maken.

Weeffout
Wat node ontbreekt zijn procedurele garanties. Vooral bij projecten met grote effecten op de omgeving zijn die procedures van belang, en helemaal als in het belang van de omgevingskwaliteit de bestaande regels opzij geschoven worden. Als dat gebeurt – en de overheden krijgen inderdaad de afwegingsruimte om dat te doen – dan moet wel duidelijk zijn dat de kwaliteit per saldo toeneemt.

Dat kan alleen als er in zulke gevallen een gesprek over kwaliteit plaatsvindt, waarin duidelijk wordt dat de meerwaarde van het project voor de samenleving opweegt tegen het afwijken van de regels. Het gemeentebestuur moet immers het afwijken van de regels zowel voor de rechter als voor de gemeenteraad kunnen motiveren vanuit een verbetering van de omgevingskwaliteit. Het zou dramatisch zijn als in zulke gevallen de huidige praktijk van de Wet ruimtelijke ordening wordt voortgezet, waarin de gemeente de initiatiefnemers vraagt om zelf aan te tonen dat hun project, dat afwijkt van het bestemmingsplan, toch zorgt voor een ‘goede ruimtelijke ordening’. Die weeffout in de huidige praktijk, waarbij het publieke belang van een goede ruimtelijke ordening in de private handen van een belanghebbende wordt gelegd, moet onder de Omgevingswet niet terug keren.

Het kwaliteitsgesprek, waarin van een privaat project een project met maatschappelijke meerwaarde wordt gemaakt door het te koppelen aan omgevingsbelangen, is principieel een publieke verantwoordelijkheid. Dat gesprek moet dan ook onder regie van de overheid plaatsvinden, door mensen die geen belangen hebben bij de uitkomst van dat gesprek.
Flip ten Cate | september 2016

http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/upload/Ow_160914-38_bijlage_met_commentaar_op_AMvBs_Omgevingswet.pdf

De Tweede Kamer heeft de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit uitgenodigd om in een rondetafelgesprek haar visie op de Omgevingswet toe te lichten. Dat openbare gesprek vindt plaats op 10 oktober en wordt uitgezonden op het internetkanaal van de Tweede Kamer.

Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:
http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief