02-07-15Omgevingswet: razend knap stuk werk

De Tweede Kamer is op 1 juli met een overweldigende meerderheid (144 van de 150 stemmen) akkoord gegaan met de Omgevingswet. Het betreft de grootste wetgevingsoperatie sinds de Grondwet van 1848, en de gevolgen voor de ruimtelijke ordening en milieubescherming kunnen enorm zijn.

Kúnnen. Want de Omgevingswet kan zowel opgevat worden als een revolutionaire wet, die alle bestaande heilige huisjes vertrapt en een radikaal nieuwe manier van werken propageert, maar ook als “oude wijn in nieuwe zakken”, zoals anderen zeggen.

De brede steun voor de Omgevingswet is opmerkelijk. SP-woordvoerder prof. Eric Smaling noemde de Omgevingswet een ‘liberale wet’ van een liberale minister (en dat staat in zijn kringen bijna gelijk aan schelden), die ‘moedig en dapper’ obstakels in de huidige procedures verwijdert, en die tot stand gekomen is in een voorbeeldig proces van “uitnodigingswetgeving”. De SP stemde voor de Omgevingswet.

De wet introduceert een andere manier van denken. De gemeente staat centraal - de omvangrijke decentralisatie van de Omgevingswet wordt vergeleken met de recente decentralisatie in het sociale domein - maar heel veel verantwoordelijkheid wordt vervolgens naar bewoners en ondernemers overgeheveld. Omgevingskwaliteit, gezondheid en veiligheid staan centraal in de wet: het is de bedoeling dat ieder project tot stand komt in dialoog met omwonenden en belanghebbenden en leidt tot een verbetering van de Omgevingskwaliteit.
De wet maakt de omslag van toelatingsplanologie (projecten zijn slechts mogelijk als ze expliciet zijn toegestaan) naar uitnodigingsplanologie (alle projecten die bijdragen aan de omgevingskwaliteit zijn welkom, tenzij ze expliciet verboden zijn). Het keurslijf aan normen en regels, die momenteel de ruimte voor democratische besluitvorming ernstig belemmert, wordt versoepeld, er ontstaat meer ruimte voor afweging door de politiek, met als gevolg dat de juridische rechtszekerheid wat minder wordt. Van ambtenaren en adviseurs wordt gevraagd om niet meer te toetsen of een plan niet in strijd is met de regels, maar om mee te denken met de initiatiefnemer, opdat zijn plan een bijdrage levert aan de maatschappelijke doelen van de gemeente.

Het is een paradigmashift. De klassieke planologie gaat uit van plannen, van het projecteren van gewenste ontwikkelingen op een kaart: iedere plek in principe een bestemming - want alleen op die manier kan je de complexe werkelijkheid nog een beetje in de vingers houden. Deze manier van werken ontsond in de idalistische, haast utopische stedenbouw van voor en na de Tweede Wereldoorlog, waar namen als Le Corbusier en Van Eesteren aan zijn verbonden en begrippen als het functionalisme en het modernisme. Maar het modernisme is nu ouderwets.

Het modernisme van Van Eesteren is nu ouderwets

Toen in de loop der jaren bleek dat voorspellen moeilijker is dan je denkt, en dat bovendien op iedere plek juist heel functies samenkomen, toen bovendien  de rol van de overheid veranderde van regelneef, via facilitator naar co-creator, zijn er tal van hulpconstructies verzonnen om de gesimplificeerde regelgeving in overeenstemming te brengen met de complexe werkelijkheid (art. 19 procedures, beleidsregels die voorspellen wanneer je toestemming krijgt om af te wijken van het bestemmingsplan, procedures die het mogelijk maken om in strijd met die beleidsregels toch af te wijken van het bestemmingplan... en door al die bomen werd het bos onzichtbaar...)

De Omgevingswet maakt daar een einde aan: iedere locatie kent tal van functies, je kan niet alles voorspellen, initiatiefnemers moeten de ruimte krijgen, en het gezond verstand moet zegevieren boven de strakke normen en regels.

Het moet gezegd: de Omgevingswet is, zo beschouwd, weinig minder dan een revolutie. Maar wat vooral zo razend knap is aan deze wetgevingsoperatie, is dat enerzijds de moderne uitnodigingsplanologie gepropageerd wordt en in de wet mogelijk wordt gemaakt, terwijl anderzijds de toelatingsplanologie niet onderuit wordt gehaald. Het nieuwe bestemmingsplan, genaamd Omgevingsplan, kan een inspirerend kwaliteitsdocument worden, maar het kan evenzogoed een dor juridisch stuk blijven waarin tot in de meest bizarre details geregeld wordt wat ergens is toegestaan (voorbeeld: kleur en materiaal van de vloerbedekking in een door de gemeente waardevol geacht pand kan voortaan in zo’n Omgevingsplan worden voorgeschreven) - en de rest dus verboden.

Wie bang is voor vernieuwing en moe van het voortdurend veranderen, wordt met deze wet op zijn wenken bediend. Er hoeft niet veel te veranderen ten opzichte van het bekende. Maar wie snakt naar vernieuwing, naar een gekortwiekt regelwoud en ruimte zoekt voor ontwikkeling met kwaliteit komt minstens zo goed aan zijn trekken. Bijna alles kan anders dan we gewend waren, maar bijna alles mag ook hetzelfde blijven. Chapeau! Zelden zijn in een revolutie zoveel kolen en geiten gespaard. En dat bedoel ik als een compliment, want de scherpe klippen van verzet zijn zo omzeild. Dat kan Melanie Schultz op haar conto en op dat van haar ambtenaren bij Eenvoudig Beter bij schrijven.

Nu deze mijlpaal is behaald, mogen we, wat mij betreft, de kansen die de wet biedt niet te laten lopen, kansen die te maken hebben met een nieuwe mindset, met een cultuurverandering onder bestuurders, ambtenaren, adviseurs en initiatiefnemers. Dat betekent opnieuw: moed en dapperheid. Moed om te vertrouwen in de lokale democratie, vertrouwen in het gezonde verstand van initiatiefnemers, ambtenaren, verantwoordelijke bestuurders en hun democratisch gelegitimeerde controleurs. Dapperheid om te werken aan beleid en werkwijzen die niet bij voorbaat Raad van State-proof zijn, maar die garanderen dat er gewerkt wordt aan een gezonde, veilige leefomgeving met een goede omgevingskwaliteit.

Flip ten Cate
Federatie Ruimtelijke Kwaliteit

Terug naar het overzicht