CommentaarPlanologie vanuit skybox

Wie met een ruimtelijk plan komt dat niet aan de regels voldoet maar wel een maatschappelijke meerwaarde realiseert, kan onder de Omgevingswet toch groen licht krijgen. Perverse praktijk ligt op de loer.

Met de Omgevingswet groeit de afwegingsruimte voor het bevoegd gezag. Niet alleen kan, in het belang van een goede omgevingskwaliteit, een nationale norm of regel worden overtreden (voor geluid, bijvoorbeeld, of voor trillingen), ook kan de gemeente zelf met open normen in het omgevingsplan veel ruimte scheppen voor nadere afwegingen. In het belang van een goede omgevingskwaliteit kunnen bijvoorbeeld monumentale waarden in een herbestemmingsproject opgeofferd worden. Of kunnen normen voor verblijfrecreatie terzijde worden geschoven, als een gebiedsontwikkeling per saldo voor ecologie, recreatie, herstructurering van landbouwgrond en landschapskwaliteit positief uitpakt. Indien een project met grote maatschappelijke meerwaarde alleen door kan gaan als we op een deelaspect genoegen nemen met een mindere kwaliteit, dan wordt dat straks mogelijk.

Verplicht gesprek
De initiatiefgroep Mooiwaarts heeft in zulke gevallen gepleit voor een verplicht meerwaardegesprek: wanneer zich een belangrijk initiatief aandient dat strijdig is met een norm, of niet past in het omgevingsplan, dan zou onderzocht moet worden hoe dat initiatief zo’n meerwaarde kan krijgen, dat de afwijking van norm of regel gebillijkt kan worden. Een transparante procedure, waarin de omwonenden en andere belanghebbenden een rol hebben, en waarin onderzocht wordt hoe de investering kan helpen om andere gewenste, maar tot dusverre onhaalbare plannen, nu wel te realiseren. Dit meerwaardegesprek kent aspecten van ontwerpend onderzoek en participatie en maakt glashelder hoe relatief of juist hoe ernstig de normafwijking is voor de omgevingskwaliteit.

Het is dan ook niet verrassend dat minister Schultz van Haegen (I en M) het belang van zo’n meerwaardegesprek in antwoorden op kamervragen heeft onderstreept. “Het meerwaardegesprek is een voorbeeld van de cultuurverandering die het kabinet beoogt”, schrijft ze. Het voorkomt “risicomijdende vinkjescultuur”. Ze is dus heel enthousiast, maar ze gaat het niet regelen. De gemeenten moeten zelf de meest passende wijze van afwegen en participatie bepalen, schrijft ze.

Perverse praktijk
Het gaat bij deze maatschappelijke meerwaarde nadrukkelijk om een publiek belang. De afweging die daarover plaats vindt moet zuiver zijn, en niet gedomineerd worden door het belang van de aanvrager of een ander deelbelang. De Wet ruimtelijke ordening, die een vergelijkbare bepaling kent (afwijken van het bestemmingsplan is slechts toegestaan in het belang van een ‘goede ruimtelijke ordening’), kent op dit punt een perverse praktijk. Het is namelijk nagenoeg altijd de initiatiefnemer, en niet de overheid, die onderzoekt of het afwijken van het bestemmingsplan strookt met ‘een goede ruimtelijke ordening’. En wat blijkt: in de meeste gevallen is het belang van de initiatiefnemers toevallig óók het publieke belang, wanneer die initiatiefnemers het onderzoek daarnaar zelf verrichten en betalen.
En er zijn, ook recent nog, voorbeelden gepubliceerd van initiatiefnemers die omwonenden betaalden voor het inslikken van hun bezwaren - daarmee tegenover de overheid suggererend dat er draagvlak is voor hun initiatief.

Zo moet het dus niet. Het meerwaardegesprek moet transparant zijn, onafhankelijk van een deelbelang en uitgevoerd en betaald door de overheid zelf (wellicht dat een deel van de kosten via leges naderhand verhaald kan worden op de initiatiefnemer die aanleiding was voor het onderzoek).

Rechtszekerheid
Afwegingsruimte is feitelijk synoniem aan onderhandelingsruimte en vermindert de rechtszekerheid van omwonenden. Als je de ruimte krijgt om de regels te negeren in het hogere belang van de omgevingskwaliteit, dan moet wel heel zeker zijn dat er inderdaad maatschappelijke meerwaarde wordt geleverd. Die zekerheid is er nu (nog) niet. Daarom moet in de regels bij de Omgevingswet worden vastgelegd dat zo’n meerwaardegesprek, transparant en onder regie van de overheid, verplicht is. Geef je deze publieke waarborgen niet, dan zal de meerwaarde te vaak bepaald worden in het achterkamertje van de skybox.
Flip ten Cate | december 2016

Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:
http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief