Subliem landschap: de kracht van het onverwachte


Paul Roncken tijdens zijn promotie aan de WUR. 'Zoals we nu ontwerpen redden we het niet met al die nieuwe sublieme uitdagingen. Je moet verrast kunnen worden door wat je aantreft, je een nieuw mens voelen in het hier en nu' Foto: Igor Corbeau.

Het ontwerpen van het landschap van de 21ste eeuw vraagt om meer dan beheersing en controle. Breek met de gewoonte, zegt landschapsarchitect Paul Roncken, laat het toeval toe en creëer levend landschap.

‘Jouw ontwerpen gaan altijd over het sublieme’. Die zin, ietwat nonchalant te berde gebracht, zette zich vast in het hoofd van landschapsarchitect Paul Roncken. En nu, na drie jaar lezen, drie jaar nadenken en nog eens drie jaar schrijven is hij dit jaar gepromoveerd aan de Universiteit Utrecht op het onderzoek, getiteld Shades of Sublime, a design for landscape experiences as an instrument in the making of meaning.

Op een goed getimed moment, want al sleept het sublieme een lange filosofische geschiedenis met zich mee, het is ook verrassend actueel.

Dat heeft alles te maken met de ingrijpende aanpassingen van het landschap die nodig zijn om de klimaatverandering, de energietransitie, de verstedelijking en de hervorming van de landbouw het hoofd te bieden. Wat als we naast het mooie, het pittoreske en het pastorale ook het sublieme een stem geven in die grote verbouwing?

Negatieve esthetiek
Het idee van het sublieme is historisch nauw verknoopt met de overweldigende ervaring van een grootse natuur - kolkende watervallen, massieve bergtoppen of diepe kloven. Oog in oog met het natuurgeweld, maar wel op een veilige afstand, ervaren we een kracht die ons imponeert, maar die ons tegelijk opwindt en ons boven onszelf doet uitstijgen. Met een vergelijkbaar ontzag gemengd met angst, reageren we nu op actuele verschijnselen als extreme weersomstandigheden, de ongebreidelde groei van miljoenensteden, de apocalyptische gevolgen van klimaatverandering en de onbevattelijke omvang van het internet en het dataverkeer.

‘Voor een landschapsontwerper’, zegt Paul Roncken, ‘biedt het idee van het sublieme een heel nieuw palet. Juist de negatieve esthetische ervaring – het verstorende, niet geruststellende, onbehaaglijke – kan de ontwerper aangrijpen voor een repertoire waarin ruimte is voor het onverwachte, waarin de routine bewust doorbroken wordt door Fremdkörper in het landschap, waarin naast de menselijke ervaring ook die van dieren, bodem, planten aangesproken wordt – kortom, waarin een grotere diversiteit aan betekenissen en waarden resoneren.’

Grens tussen mens en beest
‘Nu is de impliciete opdracht aan de ontwerper in Nederland om de gebruikers te accommoderen. Wij zorgen voor routine, voor een veilige en voorspelbare inrichting. Er is slechts een smalle bandbreedte voor ontwerpers in Nederland. Er zijn geen extremiteiten: de bovenkant is genivelleerd en de onderkant verhoogd. Nederland kent geen hyperstedelijkheid. Aan de onderkant bedekt een diepe laag de grens tussen mens en beest. De wilde natuur is ons vreemd. Kijk naar de ophef over de dieren in de Oostvaardersplassen. Ik wil die bandbreedte oprekken. Meervoudigheid in het landschap brengen.

Ecologie
Toeval, meervoudigheid. Levend. Wetenschappelijk. Deze termen vatten het streven naar het sublieme in het landschapsontwerp van Roncken samen. ‘Dit is niet een puur esthetisch streven’, zegt hij. ‘Het is vooral ook ecologisch. De ontwerpingrepen lokken ecologische reacties uit en het wetenschappelijk onderzoek naar deze wisselwerking, biedt argumenten om voorbij het comfortabele landschap te geraken.’


Groeiende maquette van Jolanda de Jong, voor de onderzoekende fase in  dynamisch landschapontwerp.

Samen met studenten ontwikkelt Roncken - die niet alleen provinciaal bouwmeester in Utrecht is, maar ook doceert aan de Wageningen Universiteit – al enkele jaren het concept van de ‘landschapsmachines’, waarmee hij de kloof tussen theorie en praktijk wil overbruggen.

Studenten werken vanuit meerdere rollen, als productontwerpers, kunstenaars, entrepreneurs en wetenschappers op gebieden als industriële viskweek, hernieuwbare energie, klimaatstudies. Zij zoeken niet in de eerste plaats naar een vormgeving, maar naar een verklaring. Een wetenschappelijke benadering van de opdracht. In deze omgeving kan een verlaten bouwplatform de redder van de natuur worden, of het duurzaamheidsdebat een impuls krijgen door een tegendraadse ingreep: niet het verdoezelen maar juist accentueren van een dissonantie in het landschap (zie foto hieronder).

Carlo Leonardi (Paul Roncken was zijn mentor) won de student staalprijs 2018 Archiprix met een ontwerp voor een nieuwe toekomst voor verlaten mijnlandschappen van de Quadrilatero Ferrifero (MG), BraziliëMaster. 

Open world games
Naast de ecologie is ook de technologie een inspiratie voor nieuwe landschappen. ‘De landschappen in open world games als Red dead Redemption 2 zijn ongeëvenaard. Je ziet daarin het verlangen verbeeld naar nieuwe landschappen, al zijn ze duidelijk geënt op de klassieke Amerikaanse. Spellen ook met een gescripte serendipiteit, een bron van plezier en een ode aan verbeeldingskracht. Waarom blijven mijn vakgenoten zo vasthouden aan Vitruvius, aan klassieke materiaalleer, waarom wordt er zo weinig gezocht naar meer interactieve cross-overs?’

Breek het open, zegt Roncken. Sta toe dat onverwachte dingen gebeuren en wees wat tegendraadser. Dat is ook beter voor het geven van ruimte aan participatie. Hij is een groot pleitbezorger voor het toeval. Met een meer wetenschappelijke term: serendipiteit.

‘Het leesbaar landschap is dominant. Zowel in de ontwerpmethoden als de vraag van opdrachtgevers. Meestal maken ontwerpers de geschiedenis of de identiteit zichtbaar in het landschap. We planten precies die bomen, omdat die van oudsher hier voorkwamen, we verwijzen naar verdwenen patronen uit het verleden. Liefst authentiek.’

‘Beklemmend’, zegt Roncken, ‘vind ik deze dominantie. Alsof je altijd maar je voorgangers moet interpreteren. Zo redden we het niet met al die nieuwe sublieme uitdagingen. Je moet verrast kunnen worden door wat je aantreft, je een nieuw mens voelen in het hier en nu.’

Halve huizen
Toeval is in zijn vak net zo min als in de architectuur geliefd. ‘Hoeveel serendipiteit zit er in de architectuur en stedenbouw, waar elke tien jaar een ander stedenbouwkundig totaalconcept wordt bedacht, uitgevoerd en gebruikt?’

Wat als we de vraag stellen: hoe zorgen we ervoor dat woningen langer dan een generatie meegaan? Dat zou getuigen van streven naar het sublieme. En dan niet opteren voor het platte antwoord van de ontwikkelaars, die het wel weten: een jaren dertig woning gaat lang mee, die doet het altijd goed.

‘Wat een geniaal concept is - meervoudig, betekenisvol en in dit geval ook nog supergoedkoop - is het idee van de Chileense architect Alejandro Aravena. Met zijn collectief Elemental bouwde hij halve huizen voor bewoners van sloppenwijken. De bewoners bouwen de andere helft af in het tempo en naar gelang de behoeften van eigen gezin/familie.’


Een Collage van NOHNIK geeft een blik op het voedsellandschap-matchmaking, onderdeel van het Ringpark Utrecht. Er zijn steeds meer microbrouwerijen te vinden in de groenmetropool Utrecht. Voor de productie van bier en cider zijn graanvelden, fruitgaarden, hopvelden en kruidrijke graslanden nodig, maar ook lokaal bronwater. Het beleefbaar en herkenbaar maken van dit Lekkere Landschap kan met een culinaire route die ook de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie met elkaar verbindt.

Matchmaking
Als provinciaal bouwmeester is Roncken ook op zoek naar ‘levend landschap’. Onlangs heeft hij een uitgewerkt voorstel voor een Utrechtse regio van Ringparken aan de provincie aangeboden. ‘De Metropool Regio Utrecht blijft groeien. De zestien kernen rondom de stad Utrecht delen het landschap, maar opereren nu nog vaak solo. In mijn voorstel trekken zij samen op met maatschappelijke en marktpartijen. Ik wil gelegenheid geven, want de overheid moet de markt altijd een stap voor blijven en zo de transitie-opgaven regisseren. Je moet als overheid een product willen hebben en de markt daaraan laten sleutelen. Goed opdrachtgeverschap, geen lui consumentengedrag. Ik noem dat ‘Matchmaking’ en dat schept niet alleen verantwoordelijkheid maar ook ruimte voor het onverwachte.’

‘Terwijl we nog moeten beginnen met de transitie is het landschap doodop. Alle landschappen in Nederland hebben een betalingsachterstand. Sommige zijn failliet. Het nieuw leven blazen in het landschap beschouw ik als een taak van landschapontwerpers. Het sublieme in Nederland is geen zaak van natuurlijke grootsheid, maar van gecreëerde grootheid.’

Landschapsarchitect Paul Roncken is onafhankelijk adviseur ruimtelijke kwaliteit bij de provincie Utrecht. Hij is als onderzoeker verbonden aan de WUR, en doceert bij de Wageningen Universiteit bij de leerstoelgroep landschapsarchitectuur en ruimtelijke planning. In maart 2018 is hij gepromoveerd op het onderzoek Shades of Sublime, a design for landscape experiences as an instrument in the making of meaning.

het proefschrift staat in digitale versie op:
http://edepot.wur.nl/427612
een zeer toegankelijk excerpt is te vinden op:
https://storybuilder.jumpstart.ge/en/shades-of-sublime

https://landscapemachines.com/
https://www.provincie-utrecht.nl/politiek-bestuur/extern-advies/adviseur-ruimtelijke/

https://spark.adobe.com/page/XNLSdKdWEIPG0/


Marijke Bovens | december | 2018
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:
http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief

Nieuwe Publicaties

Onderstaande publicaties zijn zolang de voorraad strekt, tegen verzendkosten te bestellen bij de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit: info@ruimtelijkekwaliteit.nl

  • Jaarverslag over 2022Jaarverslag over 2022

    In 2022 groeide de formatie van de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit en werden er tal van initiatieven genomen en activiteiten ontplooid. Financieel waren er de nodige tegenvallers.

    lees verder

  • Ruimtelijke Kwaliteit bij Fabrieksmatige WoningbouwRuimtelijke Kwaliteit bij Fabrieksmatige Woningbouw

    Meer goede woningen op de korte termijn én blijvende ruimtelijke kwaliteit met elkaar verenigen is het doel van het traject Ruimtelijke Kwaliteit bij Fabrieksmatige Woningbouw

    lees verder

  • Duurzame StadsgezichtenDuurzame Stadsgezichten

    De huizen in beschermde stadsgezichten worden ook verduurzaamd. Hoe is dat mogelijk zonder afbreuk te doen aan de ruimtelijke kwaliteit en de erfgoedwaarde?

    lees verder

Federatie Ruimtelijke Kwaliteit