Spreken over erfgoed: woorden doen er toe

De museumdirecteur moest op mediatraining omdat hij een woordenboekje uitbrengt. Stijn Schoonderwoerd zegt het met verbazing. Maar het toont wel het belang van woorden aan. En het belang van erfgoed.

Woorden doen er toe. Zo luidt ook de titel van de uitgave die Stijn Schoonderwoerd als directeur van het Nationaal Museum van Wereldculturen en het Wereldmuseum in Rotterdam, eind juni presenteerde.
Van Aboriginal tot Zwart; 56 beladen woorden. Het woordenboek (een incomplete gids) is bedoeld om ontwerpers van tentoonstellingen, conservatoren, marketing- en educatiemedewerkers een houvast te bieden. Welke woorden zijn gevoelig en waarom? Welke woorden gebruik je liever?

Inclusief
‘Aandacht voor woorden betekent dat we erkennen dat de taal die we gebruiken eraan bijdraagt dat groepen zich verbonden voelen met de samenleving. Dit is dus een strijd om representatie, herkenning en respect’, aldus Wayne Modest, hoogleraar Material Culture and Critical Heritage Studies aan de VU, in zijn bijdrage. De inclusieve samenleving, zegt hij, kan niet zonder inclusieve instituties.

Die verantwoordelijkheid voelt Schoonderwoerd. ‘Radicaal kiezen voor nuance’, is zijn mantra. ‘Ons antwoord, als publieke instelling, op dit gepolariseerde debat is meerstemmigheid.’

Een nieuwe laag
Hoewel de consensus over het gebruik van woorden soms lastig te bereiken is, heerst er binnen de erfgoedwereld wel eenstemmigheid over de manier waarop de collecties aangepast moeten worden aan de tijd: Een nieuwe laag aanbrengen.

Het Rijksmuseum heeft sinds 2015 een werkgroep Terminologie. Deze komt tweewekelijks bijeen om de beschrijvingen van de collectie door te pluizen op ongewenst woordgebruik. De reacties waren bij oprichting niet mals - witwassen van de collectie, geschiedvervalsing, je moet het in de tijd zien. Maar ook: het werd wel eens tijd.

Een nieuwe laag toevoegen dat is wat het Rijks doet. Er worden geen beschrijvingen uitgeveegd, geen velden overschreven. Wie in de catalogus zoekt op ‘Hottentot’ vindt nog altijd de prent ‘Kleding der Hottentotten’. Alleen wordt deze titel nu vermeld als ‘naam op het object’. De presentatietitel luidt nu ‘Kleding van de Khoi’. Kortom, eerdere titels en andere historische gegevens blijven altijd beschikbaar.

Of neem het schilderij van Simon Maris uit 1906. Het stelt een jonge vrouw voor, gezeten op een stoel met waaier in de rechterhand. De schilder zelf gaf het schilderij geen titel mee. In de loop der jaren kreeg het schilderij verschillende titels. In 1922 heette het Indisch type. En in 1972 (!) werd het schilderij tot Het negerinnetje omgedoopt. In de catalogusbeschrijving staat hierna: ‘Deze termen worden nu als denigrerend ervaren. Totdat we haar naam kennen, draagt het nu een neutrale titel.’

Verkenning herinneringserfgoed
Geschiedenis is per definitie een extra laag toevoegen. Dat kan zijn met een verklarend bord, dat recht doet aan de meerduidige geschiedenis van een plek. Bijvoorbeeld recentelijk in Sassenheim, waar in het Park Rusthoff het bord “Plantage Crappahoek”, sinds enkele weken herinnert aan de koffieplantage Crappahoek in Suriname, die destijds eigendom was van de firma Charbon en Zoon, de familie die buitenplaats Rusthoff bewoonde sinds 1791.

Of een onderzoek op bredere schaal naar de verhalen en betekenissen van het erfgoed.
De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed werkt momenteel aan de verkenning Herinneringserfgoed, in opdracht van de minister van OCW. Eind van dit jaar moet deze analytische en inventariserende zoektocht naar het belang van herinneringsplekken en de manier waarop we daar mee omgaan klaar zijn. Het is een zoektocht naar antwoorden op de vragen als: Wat herdenken wij en hoe herdenken wij?

‘Herdenken is een dynamisch proces’, schrijft de projectgroep Verkenning Herinneringserfgoed in het artikel ‘Erfgoed om bij stil te staan op de website van de rijksdienst. ‘Het kan alleen actualiteitswaarde behouden als het meeveert met nieuwe inzichten en ontwikkelingen.’

Nieuwe urgentie is er. In de hernieuwde aandacht voor het koloniale verleden, voor het slavernijverleden. Urgentie is er ook door het opleven van de belangstelling voor het ‘foute’ erfgoed uit de collaboratie, Tweede Wereldoorlog, Koude Oorlog.

Wie een stem wil hebben in het onderzoek naar de herdenkingscultuur kan deelnemen aan de enquête die het projectteam heeft uitgezet:

https://cultureelerfgoed.nl/nieuws/enquete-herinneringserfgoed

Praten over beladen erfgoed
In september staat Beladen erfgoed centraal in het Europees jaar van het erfgoed. Net als in andere maanden zal een keur aan activiteiten in het hele land rondom dit thema plaatsvinden. Vanuit de organisatie van het culturele jaar wordt er naast het programma dat ‘het veld’ alom organiseert ook een discussie geëntameerd voor het veld. Erfgoedprofessionals spreken op 20 september in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem aan de hand van thema’s uit de Canon (waar zoals iedereen zich zal herinneren ook flink over gediscussieerd is) niet over beladen erfgoed zelf, maar over de vraag hoe je gesprekken voert over beladen erfgoed, dus ongeacht wat er onder verstaan wordt.

‘Woorden doen er toe, een incomplete gids voor woordkeuze binnen de culturele sector', een uitgave van Tropenmuseum, Afrikamuseum, Museum Volkenkunde en Wereldmuseum, 2018

https://cultureelerfgoed.nl/sites/default/files/downloads/nieuws/herinneringserfgoed.pdf

MB | juli | 2018
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief