Raadsleden, denk na en praat over omgevingskwaliteit

Onder de Omgevingswet boeten de raadsleden aan macht in. Dat dwingt hen des te meer naar voren te kruipen en samen met inwoners omgevingskwaliteit na te streven, schrijft Christian Braak in deze opiniërende bijdrage.

Collage van Googlezoektocht op Omgevingskwaliteit

Er zijn uiteenlopende omschrijvingen van omgevingskwaliteit. In de Memorie van toelichting van de nieuwe Omgevingswet wordt het omschreven als “aspecten als cultureel erfgoed, architectonische kwaliteit van bouwwerken, stedenbouwkundige kwaliteit en kwaliteit van natuur en landschap. Het gaat daarbij zowel om de menselijke beleving van de fysieke leefomgeving als om de intrinsieke waarden die de maatschappij toekent aan de identiteit van gebieden en aan dier- en plantensoorten.” Dit geeft enige houvast, maar nog niet heel veel grip voor raadsleden om kaders effectief te formuleren.

Zoals het er nu naar uitziet gaan de gemeenteraden in 2021 werken onder de Omgevingswet. Als je het realiseren van een goede omgevingskwaliteit serieus neemt, is dit het moment om het te verankeren in het nieuwe instrumentarium. De instrumenten omgevingsvisie en omgevingsplan zijn hierbij belangrijk.

Inspirerend
Het is logisch om te starten met een omgevingsvisie. De omgevingsvisie benoemt de kernkwaliteiten van de gemeente en beschrijft alle maatschappelijke doelen voor de toekomst. Voor veel raadsleden zal dit een inspirerend proces zijn. Immers, hoe mooi is het om kwaliteiten, doelstellingen en ambities te formuleren in samenspel met ambtenaren, adviseurs, inwoners, ondernemers, organisaties en andere betrokkenen.

Het is boeiend om na te denken over wat je wilt en wat je zou kunnen met je gemeente. Het maken van een omgevingsvisie is een mooie manier om de ambities te bepalen en samen de kwaliteiten, zoals bijvoorbeeld de ruimtelijke en cultureel historische aspecten, van je gemeente te waarderen.

Er verandert veel
Naast een visie stelt de gemeenteraad ook één (digitaal) omgevingsplan voor het grondgebied vast. Het omgevingsplan is breder en integraler dan het huidige bestemmingsplan. Het bevat alle regels voor een veilige en gezonde fysieke leefomgeving en een goede omgevingskwaliteit. Een omgevingsplan vervangt niet alleen de bestemmingsplannen, maar bijvoorbeeld ook de beleidsregels waarmee we vertrouwd zijn om invloed mee uit te oefenen op omgevingskwaliteit, zoals de welstandsnota of reclamerichtlijnen. Wat dat betreft verandert er veel. Als we in de toekomst een goede omgevingskwaliteit willen borgen dan is het zaak om in het omgevingsplan hiervoor regels op te nemen, zodat duidelijk is waar de gemeente belang aan hecht.

Een brede, deskundige adviescommissie
De Omgevingswet verplicht gemeenten om een adviescommissie in te stellen die in ieder geval aan het gemeentebestuur adviseert over verbouwingen van rijksmonumenten en veranderingen in een rijksbeschermd stads- of dorpsgezicht. In verbrede samenstelling zou deze commissie ook gebruikt kunnen worden voor andere adviezen over omgevingskwaliteit. Denk aan adviezen over het uiterlijk van bouwwerken en adviezen over de vraag of de meerwaarde van een bepaald project opweegt tegen het afwijken van het bestemmingsplan. Hoe groter de afwijking van de regels uit het omgevingsplan, hoe zwaarder de verantwoordelijkheid van het bevoegd gezag om het besluit goed te motiveren. Het opnemen van een brede adviescommissie biedt de mogelijkheid om te beoordelen of een project voldoende meerwaarde heeft en het gelegitimeerd is om af te wijken van het omgevingsplan.

Negatief advies
De besluitvorming rond de plannen die in strijd zijn met het omgevingsplan worden in de Omgevingswet neergelegd bij het college van B&W. De raad heeft hierin een adviesrol en het is niet meer nodig dat zij een ‘Verklaring van geen bedenkingen’ afgeeft. Dit is wezenlijk anders dan nu. Het college van B&W krijgt onder de Omgevingswet meer bevoegdheid, daar waar de gemeenteraad aan kracht iets inlevert.

De meest voor de hand liggende werkwijze om de adviesrol van de gemeenteraad in te richten is waarschijnlijk op een manier die lijkt op die van de huidige ‘wensen en bedenkingen-procedure’. Daarbij legt het college van B&W een ingekomen aanvraag omgevingsvergunning en het voorgenomen besluit voor aan de gemeenteraad. Omdat het college van B&W binnen acht weken een besluit moet nemen, is hierbij een flexibele vergadersystematiek wel noodzakelijk. Als de gemeenteraad bijvoorbeeld vindt dat het bij een plan ontbreekt aan voldoende meerwaarde, omdat een plan beperkt bijdraagt aan de omgevingskwaliteit, kan de raad dus toch zijn bedenkingen meegeven door een negatief advies te geven.

 Lastig negeren
Het college van B&W neemt de input van de gemeenteraad mee in de verdere besluitvorming en legt achteraf verantwoording af over het definitieve besluit. Een advies dat een groot draagvlak heeft bij de gemeenteraad zal politiek gezien lastig te negeren zijn.

Afwijkingen van het omgevingsplan zullen ongetwijfeld leiden tot beroering binnen de lokale gemeenschap. Steeds vaker zit, bij dit soort kwesties, de publieke tribune vol bij vergaderingen van de gemeenteraad. Of de gemeenteraad bevoegd is om besluiten te nemen of niet maakt inwoners niet uit. Zij spreken raadsleden hierop aan en verwachten dat er actie wordt ondernomen. Vooraf goede burgerparticipatie organiseren kan veel frustratie wegnemen.

Burgerparticipatie
Bij omvangrijke bouwprojecten, vooral als het gaat om omgevingsaanvragen die afwijken van het omgevingsplan, is het belangrijk dat betrokken inwoners de ruimte krijgen om bij aanvang van het proces de voor hen belangrijke kernkwaliteiten in de omgeving te benoemen. Samen waarden bepalen en deze gebruiken bij de uitwerking van het toekomstige plan. Hierdoor kan richting worden geven aan de wensen van de betrokken buurt en tegelijkertijd ruimte worden gelaten aan uitvoerders om binnen dat waardenkader afwegingen te maken.

Vaak zullen inwoners niet gewend zijn om wat ze belangrijk vinden expliciet te benoemen tot hun waarden; daar zullen ze deskundige hulp bij nodig hebben. De kracht van participatieprocessen zit hem dan in het combineren van vakmanschap en de specifieke kennis van buurtbewoners. Het is van belang deze werkwijze goed te regelen en vast te leggen in het omgevingsplan.

Praat erover
De doelstelling van een goede omgevingskwaliteit is een van de grote vernieuwingen van de Omgevingswet. Het impliceert een integrale benadering van kwaliteit. Omgevingskwaliteit beperkt zich niet tot objecten maar is gericht op de publieke ruimte als geheel, op alles wat daarin voorkomt. Dat is winst.

Het creëren van een goede omgevingskwaliteit ontstaat voornamelijk als daar vooraf over nagedacht is. Een aantrekkelijke omgeving kan echter nooit het resultaat zijn van alleen regels. Regels zijn er vooral om grenzen aan te geven. Kwaliteit ontstaat door gedrevenheid bij betrokkenen en wordt werkelijkheid als visie en vakmanschap samen optrekken en participatie goed georganiseerd is.

Het is een illusie om als raadslid te denken dat je je handen er vanaf kunt trekken. De Omgevingswet dwingt de gemeenteraad juist naar voren te kruipen om samen met de samenleving de maatschappelijk thema’s en de koers van de gemeente uit te zetten. Je moet het er met elkaar over hebben en in je omgevingsvisie en het omgevingsplan het juiste fundament neerleggen.

Christian Braak
Na een dienstverband van veertien jaar verlaat Christian Braak de Federatie Ruimtelijke Kwaliteit. Christian is wethouder geworden in Alkmaar, waar hij sinds acht jaar raadslid, sinds vier jaar fractievoorzitter was van GroenLinks. Hij heeft onder andere de portefeuilles Ruimtelijke Ordening, Omgevingswet, Cultuur, Duurzaamheid en Erfgoed in beheer.
Christian schreef dit artikel net voordat hij wethouder werd. Het is eerder gepubliceerd in  magazine TOON, de uitgave van Dorp, stad en land.

U kunt een gratis exemplaar van TOON bestellen bij Dorp, Stad en Land. Op dezelfde pagina kunt u ook de eerste editie van TOON uit 2017 downloaden.

Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief