'Elektriciteit is het nieuwe gewas'

  
Het landschap zal onvermijdelijk veranderen door de energietransitie. Dit is een culturele opgave, niet louter een kwantitatieve en technische, betoogt landschapsarchitect Jannemarie de Jonge.

Het genereren van energie zal het landschap onvermijdelijk ingrijpend veranderen. Landschapsarchitecte en strategisch ruimtelijk adviseur Jannemarie de Jonge vat het samen in één zin: ‘Elektriciteit is het nieuwe gewas’.

‘Er is enorm animo om in te spelen op de energietransitie. De projecten buitelen over elkaar heen. Maar samenhang ontbreekt terwijl de optelsom van lokale activiteiten ontegenzeggelijk aan nationale belangen raakt.

‘Dat zie je duidelijk bij de opkomst van zonnepanelen. Er is het directe effect van de projecten op het landschap en de bodem, maar de zonne-akkers werken ook breder door. De vraag stuwt de prijs van landbouwgrond omhoog, terwijl de grondprijs in Nederland al zo hoog is. Het beïnvloedt de bedrijfsvoering van boeren. Zij zullen nog eerder kiezen voor stoppen met voedselproductie of juist verder intensiveren van het grondgebruik.’

Moedige geluiden
‘Wat mij zorgen baart’, zegt De Jonge, ‘is dat de opgaven op gebiedsniveau onvoldoende verknoopt worden. Niet alleen duurzame energie moet hoog op de agenda, maar ook verduurzaming van landbouw, verbetering van de bodem, klimaatadaptatie en zeker ook de biodiversiteit. Om te voorkomen dat elke gemeente apart het wiel uitvindt en het land een lappendeken van losse projecten wordt, moeten het rijk en de provincies op dergelijke ontwikkelingen regie voeren, want hier zijn nog geen gevestigde praktijken voor.’

‘Er zijn ook moedige geluiden, zoals in Noord-Brabant, waar het Groen Ontwikkel Bedrijf nu met het idee komt om tijdelijk zonnepanelen toe te staan op landbouwgrond en daarbij vast te leggen dat met het rendement over 25 jaar de bestemming van de gronden verandert in natuur. Mits ingebed in een regionale visie kan  het mes zo aan heel veel kanten snijden: warme sanering van de veehouderij, productie van hernieuwbare energie én meer natuur. En afhankelijk van de situatie kan het ook nog zorgen voor bijvoorbeeld waterberging, recreatie of nieuwe woon- en werkmilieus.’

In opdracht van de provincie Flevoland maakte bureau Wing, in 2017 deze verkenning van zonnevelden Flevoland. (Foto: Bureau Wing)

Meer dan visuele kwaliteit
Alle uitdagingen opgeteld vraagt om een volgende ronde van landschappelijke herinrichting. ‘Dat is niet alleen kwestie van visuele kwaliteit’, zegt De Jonge, ‘van keuzes waar windmolens wel of vooral niet mogen komen, hoe hoog en onder welke hoek de zonnepanelen moeten worden geplaatst en of er een sloot, een haag of een hek om de locatie heen moet.

‘Ik ben niet van de mooimakerij. Landschappelijke en ruimtelijke kwaliteit is niet voor niets een optelsom van gebruikswaarde, belevingswaarde en toekomstwaarde. Voor mij gaat ontwerpen verder dan verbeelden. De manier waarop het hele systeem georganiseerd is - denk aan de financiële constructies of belastingen, de digitalisering, coöperatieve samenwerkingen – moet je meenemen in je ontwerpproces.

Rijk en regiodeals
De Jonge houdt ook het ruimtelijk denken op rijksniveau scherp in de gaten. ‘Het is zeker niet zo dat het rijk door de decentralisatie achterover kan leunen. Het rijk kan in de Nationale Omgevingsvisie benoemen voor welke doelen zij experimenten en ontwerpend onderzoek wil inzetten en regio’s en initiatiefnemers daarop uitnodigen met voorstellen te komen. Regiodeals zijn interessant om de samenwerking tussen rijk en regio te verbeteren, over een langere periode, liefst 10 tot 20 jaar om voorbij de waan van de dag te gaan. Daarbij is het vooral nodig dat het rijk werk maakt van de interdepartementale afstemming, want alleen dan gaat het lukken om tot geïntegreerde oplossingen te komen.’

Onlangs verscheen het Interbestuurlijk programma (IBP) dat gericht is op samenwerking tussen de overheden, zodat er rond belangrijke maatschappelijke opgaven een meer gezamenlijke aanpak tot stand komt. De Jonge: ‘Dat is een hoopgevend verhaal. Daar wachten we al op sinds de Nadere Uitwerkingen van de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening. Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald.’

‘We hebben een Deltaprogramma energietransitie nodig’
Maar voor de ingrijpende opgave van de energietransitie hebben we een Nationaal Programma nodig, vindt De Jonge. Een zusje van het Deltaprogramma, het nationale waterveiligheidsprogramma, waarin het rijk, provincies, waterschappen en gemeenten samen werken om het land te beschermen tegen het water en het landschap aan te passen aan de klimaatveranderingen.

‘Het Deltaprogramma is een mooi voorbeeld van samenwerking door de schalen heen, waar kennisontwikkeling, planvorming en beleidsontwikkeling samen opgaan. Het biedt een lange vooruitblik, en de bestuurlijke besluitvorming is minder afhankelijk van de politieke dagkoersen.’

‘Een van de grote verdiensten van het Deltaprogramma is de continuïteit. Je hebt een lange adem nodig om een nieuwe routine te ontwikkelen. Te ontdekken van welke experimenten we kunnen leren, hoe we de praktijk kunnen terugkoppelen naar beleid en regelgeving. De regie hierover is de systeemverantwoordelijkheid, dat moet het rijk doen.’

De Tweede Kamer gooide bij het Deltaprogramma overigens wel roet in het eten met het besluit dat het bijbehorende Deltafonds alleen besteed mag worden aan waterveiligheid en de tweede doelstelling van ruimtelijke kwaliteit te schrappen. Dat is een forse misser, oordeelt De Jonge.

Ruimtelijke kwaliteit in Katwijk. Duin, dijk en parkeren in een groots gebaar. Ontwerp van duingebied, boulevard en kustversterking is van OKRA landschapsarchitecten. (Foto: OKRA, On Site Photography)

‘Juist in eerdere programma’s als Ruimte voor Rivier en Zwakke Schakels Kust werkte de dubbele doelstelling zo goed. De integrale blik, veiligheid en ruimtelijke kwaliteit, komt uit alle evaluaties naar voren als een enorm succes. Het programma is op onderdelen zelfs goedkoper uitgepakt door die samenhang.’

‘Nu komen bestuurders en professionals vanuit de hele wereld kijken naar de Waalsprong bij Nijmegen, de boulevard van Scheveningen of de multifunctionele dijk-in-duin oplossing van Katwijk. Die ambitie zouden we ook moeten hebben voor de energietransitie”.

Jannemarie de Jonge is landschapsarchitect. Met haar bureau Wing brengt zij partijen met hun kennis en belangen bij elkaar om gezamenlijk aan ruimtelijk strategische vraagstukken te werken. Zij was een van de oprichters van het platform Wij Maken Nederland, ontstaan in het Jaar van de ruimte. Dit fungeert nu als ‘denktank’ over de ruimtelijke inrichting van Nederland voor professionals, betrokken burgers en organisaties met een mening over en hart voor het landschap. Bij het Deltaprogramma was ze betrokken bij de deelprogramma’s Kust, Rivieren en Ruimtelijke Adaptatie. Jannemarie was geassocieerd lid van de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur en is lid van de Mijnraad.

www.wing.nl
www.wijmakennederland.nl

---

Marijke Bovens | april 2018
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit via: http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief