Amsterdam heeft winkel verbouwd

Je moet de winkel verbouwen als het rustig is, of in het Amsterdamse geval als het crisis is. Onder aanvoering van voorzitter Marianne Loof is in zes jaar tijd de transitie van ‘ouderwetse’ welstand naar integrale ruimtelijke kwaliteit in de hoofdstad voltooid. Met een hernieuwd mandaat. Per 1 mei aanstaande draagt Loof het stokje van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit over.

Marianne Loof: 'De stad is een sterk weefsel, een geheel dat uitstijgt boven het individuele pand. Een teveel aan unieke objecten kan ook een zwakte zijn.' (Foto: Suzanne van de Kerk)

‘Ik ben een beetje verslingerd geraakt aan de combinatie van beleid en inhoud’, zegt Marianne Loof in de loop van het gesprek. Al is zij nog architect genoeg om de ‘modernisering regie ruimtelijke kwaliteit’, zoals de operatie in Amsterdam voluit heet, te vergelijken met de bouw van een school, waarbij de onderwijsvisie en het lesprogramma de plattegrond en de vorm van de lokalen bepaalt.

Als praktiserend architect en als vroeger lid van de subcommissie 2 stapte Loof in 2011 de toenmalige Commissie Welstand en Monumenten binnen met een agenda. ‘De overheid mag veel verlangen van bouwers, ontwerpers en ontwikkelaars, maar je hebt ook de plicht om je eigen zaak op orde te hebben en dat is een voorspelbare, niet-defensieve en inspirerende kwaliteitstoets waar een ontwerper en initiatiefnemer wat mee kan.’

'Wie heeft dit besteld?'
‘De kern van ruimtelijke kwaliteit’, benadrukt Loof, ‘is samenhang. Het gaat niet slechts om de geveltjes maar om het weefsel van erfgoed, duurzaamheid, stedenbouw, architectuur, openbare ruimte, water, verdichting. De stad is groot en ingewikkeld. In dit systeem moet elk plan ingebed worden en de vraag is telkens: hoe en op welk moment kun je kwaliteit toevoegen. Ik wil absoluut voorkomen dat we elkaar aan het eind van de rit aankijken en ons, om Adriaan Geuze te citeren, afvragen: wie heeft dit besteld?’

Extra commissie
Na het professionaliseren van de commissie en de subcommissies – geen roulerend voorzitterschap meer bijvoorbeeld – en het indammen van de wildgroei in welstandsnota’s en andere kwaliteitskaders (van 15 stadsdeelnota’s naar eentje voor de hele stad) volgden in nauwe samenwerking met toenmalig secretaris CWM Lisl Edhoffer, onorthodoxere ingrepen.

De belangrijkste verandering die de omvorming van de Commissie voor Welstand en Monumenten naar de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit markeert, is de oprichting per 1 januari 2017 van de extra subcommissie Integrale Ruimtelijke Kwaliteit. Deze extra commissie wordt in een vroeg stadium van planvorming ingezet om het bestuur te adviseren over integrale kwaliteit van de fysieke leefomgeving. Amsterdam wil zo inspelen op de aanstaande Omgevingswet, maar ook tegemoet komen aan de nu al gekoesterde wens van gemeente en initiatiefnemers om plannen in vroeg stadium integraal te wegen om zo eventuele knelpunten snel te kunnen signaleren en oplossen.

Onafhankelijk
Opmerkelijk is dat er in deze subcommissie ook Amsterdamse ambtenaren als lid worden benoemd. ‘Onafhankelijkheid betekende altijd: niet werkzaam bij de gemeente. Maar zo eenvoudig is het niet meer’, zegt Marianne Loof. ‘In Amsterdam is geen gebrek aan kennis. Integendeel, of het nu stedenbouw, monumenten of openbare ruimte betreft, de ambtelijke diensten zijn groot en inhoudelijk sterk. Maar Amsterdam is ook een stad met veel olifantenpaadjes.’

‘Juist omdat er zo veel deskundigheid is bij de diensten en juist omdat je de impact van je advisering zo groot mogelijk wilt hebben, is het noodzakelijk om ook ambtelijke deskundigheid in de commissie te hebben. Niet om het standpunt van een gemeentelijke dienst te verdedigen, maar wel om de gemeentelijke beleidsdoelen op tafel te hebben.’

Er is een poule van circa tien ambtelijke deskundigen op diverse terreinen, die per plan aanschuiven. Zij worden op persoonlijke titel en op basis van persoonlijke competentie benoemd door het college van b en w en door de raad. ‘Dat is een duidelijk bestuurlijk draagvlak’, zegt Loof, ‘een mandaat gegeven met open ogen en vol verstand.’

Weigeren
De ambtelijke tegenhanger van Loof en haar collega’s in de CRK is het Team Ruimtelijke Kwaliteit, waar alle relevante ambtelijke diensten deel van uit maken. ‘In de CRK signaleren wij waar beleid tekortschiet. Dat kan zijn op beleidsniveau, dat kwaliteitsparagrafen in tenders ontbreken, of op straatniveau, dat er in Amsterdam-West opeens wel erg veel kiosken opduiken in de openbare ruimte. Dergelijke knelpunten kan ik bij dit team kwijt.’

Er speelt veel in Amsterdam en de vraag ligt voor de hand of de ambitie om over plannen met grote impact op de stad vroeg in het proces integraal te adviseren wel te behappen is voor de commissie. Een scherpe selectie van plannen waar de subcommissie integrale ruimtelijke kwaliteit zich over buigt ligt voor de hand. Het Amsterdamse model voorziet ook in een voorselectie – de secretaris van de CRK filtert met het ambtelijke team de plannen in het PARK. (zie kader). Maar dan nog. Loof somt een rijtje behandelde plannen op: fietsparkeren Leidseplein, de versterking van de Markermeerdijk, de Fortispanden aan het Rokin, de verdichtingsopgave in Buitenveldert.

En ook de parkeergarage onder de Singelgracht. In plaats van een benauwd vraagje over het uiterlijk van de ‘huisjes’ die de ingangen van de ondergrondse garage markeren, kon de commissie het plan in groter verband zien: de afweging tussen het winnen van openbare ruimte en de cultuurhistorische waarde van het water en het beschermd stadsgezicht. Deze werkwijze past ook bij de nieuwe Omgevingswet. ‘We moeten selecteren en dus ook kunnen weigeren’, zegt Loof, ‘bijvoorbeeld als de vraag een moetje is, een verplichte invuloefening. Selecteren we niet, dan verliezen we aan kracht en impact.’

Te veel parels
‘Het is aan ons de stad en de plannenmakers uit te dagen. Kwaliteit is niet gebaat bij eendimensionale sturing maar bij diversiteit’, zegt Loof. Hierbij ziet zij overigens wel een wolkje aan de anderszins zonnige horizon: ‘Amsterdam loopt het risico met de sterke groei van vastgoedwaarde een stad te worden van bijzondere architectuur, allemaal pareltjes aan een ketting. Maar de stad is altijd meer geweest dan een verzameling bijzondere gebouwen, het is een sterk weefsel, een geheel dat uitstijgt boven het individuele pand. Een teveel aan unieke objecten kan ook een zwakte zijn.

---

Marianne Loof neemt per 1 mei afscheid als voorzitter van de Commissie Ruimtelijke Kwaliteit. Zij heeft dan twee termijnen van drie jaar volgemaakt. Loof is oprichter en partner van het Amsterdamse architectenbureau LEVS. Zij is tevens lid van het bestuur van de BNA.

---

Modernisering regie ruimtelijke kwaliteit in het kort

★ Beleid: Meer aandacht voor ruimtelijke kwaliteit in het gemeentelijk beleid: kwaliteitsparagrafen in gemeentelijke tenders; vroegtijdig ambitieniveau bepalen bij nieuwe ontwikkellocaties (Koers 2025); meer aandacht voor bijzondere gebouwen.

★ Ambtelijke stroomlijning: Team Ruimtelijke Kwaliteit is de ambtelijke tegenhanger van de CRK. Dit team zorgt voor een sterkere positie van ruimtelijke kwaliteit binnen de ambtelijke organisatie.
PARK. De secretaris van de CRK geeft met het ambtelijk team in vroeg stadium ‘procesadvies’: een inschatting van de haalbaarheid gekoppeld aan de geschiktste route voor verdere behandeling van een plan (regulier, integraal of begeleiding).

★ Advisering: Supervisoren en kwaliteitsteams sturen proactief op kwaliteit. In vroeg stadium in plaats van achteraf.

★ CRK: Onafhankelijke Commissie Ruimtelijke Kwaliteit adviseert integraal over alle aspecten van fysieke leefomgeving. De commissie bestaat uit de reguliere subcommissies 1,2,3 welstand en monumenten, de commissie monumenten die over aanwijzing adviseert en de vijfde commissie integrale ruimtelijke kwaliteit. Deze adviseert in vroeg stadium en maakt integrale afwegingen tussen stedenbouwkundige, cultuurhistorische en ruimtelijke aspecten. In de commissie zitten naast de externe leden minimaal twee ambtelijk deskundige leden van de gemeente Amsterdam.

Marijke Bovens | Maart 2017
Aanmelden voor de nieuwsbrief Federatie Ruimtelijke Kwaliteit kan via:
http://www.ruimtelijkekwaliteit.nl/aanmelden-nieuwsbrief